«تاریخ ایران» کتابی ارزنده و درخور توجه از نشریات دانشگاه آکسفورد است. این کتاب در عین مجمل بودن، منبعی راهگشا، مفید و قابل اعتماد درباره تاریخ ایران است. آنچه این کتاب را از دیگر آثاری که در این زمینه نوشته شده‌اند متمایز می‌کند نگاه یکسان آن به دوره‌های مختلف تاریخ ایران است. کتاب با مقاله‌ای درباره دوران پارینه سنگی و ظهور شاهنشاهی هخامنشی آغاز می‌شود و با مقاله‌ای با عنوان «ایران پس از انقلاب (۱۳۵۷-۱۳۸۸ ه.ش)» پایان می‌پذیرد. این پژوهش در شانزده مقاله تخصصی که حاصل تلاش کارشناسان دوره‌های مختلف تاریخ ایران است، اطلاعات مفید و ارزشمندی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
در ابتدا حسین‌زادگان گفت: کتاب «تاریخ ایران» ویراسته تورج دریایی را نوروز 99 به دوستداران کتاب هدیه دادیم. این کتاب سوم اردیبهشت پخش شد و مورد استقبال خوب مخاطبان حوزه تاریخ قرار گرفت.
حسین‌زادگان از تورج دریایی پرسید «طرح اولیه کتاب چطور شکل گرفت و شما چه ارتباطی با دانشگاه آکسفورد دارید؟» و دریایی در پاسخ گفت: ارتباط من با دانشگاه آکسفورد زیاد نزدیک نیست. در سال 2010 برای تحقیق و پژوهش به آکسفورد رفتم و این دانشگاه نزدیک کافه فروید (متعلق به نوه‌های فروید) است. وقتی بخواهیم تاریخ ایران را بنویسیم، یک نفر تبحر ندارد تا همه رویدادهای تاریخ را بنویسد و باید دوره‌های مختلف تاریخ بخش‌بندی شود تا هر تاریخ‌پژوهی بر اساس تخصص خود به نگارش دست بزند.
وی افزود: در این کتاب از پارینه سنگی شروع کردیم و من درباره ساسانیان نوشتم و تا دوره ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به پایان بردیم. سال 2014 استاد مدعو در آکسفورد بودم و کرسی جدید تمدن ساسانی آغاز به کار کرده بود. قرار بود کتاب‌های کوچکی درباره تمام تاریخ ایران بنویسم. فکر من بود که کتاب «تاریخ ایران» به این شکل عرضه شود و شاید مطالب قبل از مدرن بیشتر باشد. این کتاب هم بین‌المللی و هم ایرانی است زیرا نام کتاب «تاریخ ایران» است.
دریایی ادامه داد: تاریخ ایران بسیار طولانی است و من کوشیدم از پارینه سنگی تا به روزگار کنونی که دوران مدیدی است در یک کتاب بگنجانم. این کتاب با تاریخ کمبریج تفاوت دارد و اثری بسیار ارزشمند است. هر دوره تاریخ باید نوشته و بازنگری شود؛ نگارش تاریخ باید پویا باشد. امروزه دیدگاه‌ها متفاوت شده و پرسش‌هایی که داریم متفاوت است. در کل کتاب کمبریج یکی دو محقق خانم به نگارش دست تاریخ ایران دست زده‌اند اما در این کتاب پژوهشگر تاریخ خانم بیشتر بوده است. در گذشته قرون وسطی ایران از دید آقایان نوشته می‌شد اما اکنون نگین یاوری با دیدی متفاوت دست به نگارش قرون وسطی زده است. کاترین بابایان درباره دوره صفویه نوشته و منصوره اتحادیه نیز به دوره قاجاریه پرداخته است.
وی افزود: مورونی مقاله‌ای در سال 2008 با نام «آیا ایران ساسانی در قلمرو اواخر عهد باستان جای می‌گیرد؟» نوشت و این دیدگاه نقش مهمی در سازگارسازی شیوه پژوهش مبتنی بر پذیرش دوره‌بندی اواخر عهد باستان، با مطالعات ساسانی داشت. تبصره‌ای که مورونی وارد کرد و باعث مطابقت این شیوه پژوهشی با مطالعات ساسانی شد، این بود که او بیان کرد باید مطالعات اواخر عهد باستان را از رویکرد سطحی که آن را مطابق با دوره مسیحی شدن امپراتوری روم می‌گیرد فراتر برد و تغییرات بنیادین صورت گرفته در این دوران را مورد توجه قرار داد.
سپس حسین‌زادگان مطرح کرد: روی جلد کتاب نوشته شده ویراسته تورج دریایی، این واژه در نمونه انگلیسی چه معنایی دارد. در ایران ویراسته به کسی گفته می‌شود که تدوین‌گر است و مطالب را جمع‌آوری می‌کند و یا اینکه گاهی گفته می‌شود به کوشش و به‌اهتمام که این هم نمی‌توانست حق مطلب را ادا کند، بنابراین بهترین واژه‌ای که می‌توانست زحمات شما را در این کتاب نشان دهد ویراسته بود.
تورج دریایی در پاسخ به اینکه چرا به دوره تاریخی ساسانیان علاقه‌مند است، گفت: بیشتر پژوهشگران غربی بر تاریخ اسلام کار کرده‌اند و درباره تاریخ ساسانیان اطلاعات کمتری دارند. در آمریکا نیز بسیاری از کتاب‌های تاریخ بیزانس خوانده می‌شد اما درباره تاریخ هخامنشیان آثار زیادی وجود ندراد و «پیر بریان» درباره تاریخ هخامنشیان کار ارزشمندی ارائه داده است. باید همه تاریخ‌پژوهان با هم متحد شوند و تاریخ ایران را از ابتدا تا انتها بنویسند، تاریخ هخامنشیان با ساسانیان متفاوت است. باید تاریخ باستان تفکیک شود زیرا هر دوره تاریخی زبان مخصوص خود را داشته است و باید در ایران نیز این مساله مطرح و به آن پرداخته شود.
حسین‌زادگان به پرسشی اشاره کرد که پیش از لایو علی دهباشی مطرح کرده بود که عصر هخامنشی نیز در تاریخ ایران مغفول واقع شده است؟ و دریایی در پاسخ گفت: گهگاهی درباره هخامنشیان کتاب نوشته می‌شود اما از دهه 80 یکسری کنفرانس‌هایی بود که دانشگاه خرونینگن هلند این دوره تاریخی را به چاپ رساند و باب پژوهش گسترده بر تاریخ هخامنشیان باز شد.
دریایی ادامه داد: مجموعه تاریخ هخامنشی دانشگاه خرونینگن هلند در واقع تاریخ نیست بلکه تحلیل نقادانه این تاریخ و طرح اکثرا درست مشکلات و پرسش‌هایی است که پاسخ به آنها می‌تواند راهگشای شناخت دقیق‌تر و در عین حال بی طرفانه‌تر و علمی‌تر شاهنشاهی هخامنشی باشد. مبتکر اصلی این پژوهش شادروان بانو پروفسور هلن سانسیسی وردنبورخ هلندی بوده است. این طرح در سال ۱۹۸۱ با برنامه ایجاد ۱۰ کارگاه پژوهشی سالانه بین‌المللی و دعوت از همه کارشناسان و استادان در نه تنها رشته تاریخ ایران و یونان باستان، بلکه باستان‌شناسان، آشورشناسان، مصرشناسان و غیره آغاز شد و سپس تقریبا هرساله تا پایان دهه ۱۹۸۰ ادامه یافت.
حسین‌زادگان به این مساله اشاره کرد که اهمیت یک کتاب تاریخی به منابعی است که به کار برده می‌شود و منابع ارزشمند و اصیل باعث می‌شود که کتاب اهمیت بیشتری پیدا کند، آیا از دیدگاه شما این همه منبع تاریخی که در این کتاب دیده می‌شود اصالت دارند؟ و دریایی در پاسخ گفت: نمی‌توانم بگویم که با دیدگاه همه نویسنده‌ها موافق هستم این سخن را از این رو نمی‌گویم که به عنوان یک ویراستار به کتاب نظم داده است. با بیشتر نویسنده‌های این کتاب آشنایی داشتم. آخرین مقاله زنده‌یاد علیرضا شاپورشهبازی درباره هخامنشیان در این کتاب چاپ شده است و دیدگاه وی درباره هخامنشیان بسیار مهم است.
دریایی در پاسخ به این پرسش که نگاهی جامعه‌شناسانه و فرهنگی به تاریخ ایران دارد و چقدر این نگاه با مفهوم ایرانشهری در ارتباط است، توضیح داد: وقتی درباره تاریخ ایران می‌نویسیم باید درباره مردم هم نوشته شود حتی آن‌هایی که دگراندیش هستند نیز باید در این تاریخ حضور داشته باشند و باید مورد توجه قرار گیرند. به عنوان نمونه درویشانی که در دوره ساسانیان هستند و اینکه مطرح شود جنبش مزدکیان به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است.
وی ادامه داد: ابتدا ساسانیان مفهوم ایرانشهر را مطرح می‌کنند و در چهار قرن دچار فعل و انفعالاتی می‌شود، درست است که دیدی مذهبی دارند اما بعد این دیدگاه سیاسی می‌شود. منابعی داریم که نشان می‌دهد ادیان از طبقات مختلف ایده ایرانشهری را می‌پذیرند و ساسانیان نام ایرانشهر را ابداع می‌کنند.
دریایی به آثاری که در دست چاپ دارد نیز اشاره کرد و گفت: چند کتاب درباره تاریخ ایران دارم که قرار است مهناز بابایی آنها را ترجمه کند. وی محقق دوره ساسانیان است. همچنین کنفرانسی که با وستا سرخوش، مسوول سکه‌های مشرق‌زمین موزه بریتانیا داشتم و کتابی درباره سکه‌های اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی نوشته‌ام که ترجمه‌اش به پایان رسیده و قرار است انتشارات ققنوس آن را چاپ کند. همچنین از 7 تن از همکارانم در آکسفورد دعوت کردم که درباره تاریخ ایران و ساسانیان بنویسیم و قرار است مهناز بابایی این کتاب را ترجمه کند.
وی ادامه داد: یادنامه‌ای درباره زنده‌یاد احمد تفضلی با همکاری محمود امیدسالار تهیه کرده‌ایم که در ایران به چاپ نرسید که امیدوارم ترجمه این کتاب در ایران منتشر شود. همچنین باید یک تاریخ کلی درباره ایران بنویسم که چند کتاب آن را در دست نگارش دارم.
دریایی در پاسخ به پرسش دیگری درباره اینکه «چه ویژگی‌های خاصی را می‌توان در دوره ساسانیان دید که اکنون نیز می‌توان به عنوان معیار در ارزش‌گذاری فرهنگی ایران بهره گرفت» گفت: با اینکه در حدود هزار سال فاصله داریم اما هنوز ارزش‌ها و دیدگاه‌ها را می‌توانیم در آن دوره تاریخی ببینیم که می‌تواند در روزگار کنونی به کار آید. ساسانیان دید ایرانشهری برای ما به ارمغان آوردند و اگر مردم به این هویت اهمیت نمی‌دادند ایران دستخوش بسیاری از مشکلات می‌شد.
وی در پاسخ به پرسشی دیگری که «آیا از تاریخ برای بهبود وضع موجود می‌توان استفاده کرد» افزود: تاریخ تا حدودی در وطن ما به فوتبال سیاسی تبدیل شده که اعضای آن می‌خواهند بر آن موضع بگیرند و بر علیه و یا طرفدارانه بنویسند. تاریخ هر کشوری باید سالم نوشته شود و دیدگاه درست از تمدن ایرانیان باید مطرح شود. در تاریخ تصادفات تاریخی کم است و باید دیدگاه‌های کلی را کنار بگذاریم و باید به حسب وقایع تاریخی بنویسیم و با ذهنیت بهتر عمل کنیم.
حسین‌زادگان نیز گفت: شاید این جمله که «گذشته چراغ راه آینده است» شعار باشد اما بسیار مهم است و انتشارات ققنوس نیز کتابی در این باره چاپ کرده و نشان می‌دهد کشورهایی که تاریخ ندارند هویت خود را از دست می‌دهند.
دریایی در پایان سخنانش در پاسخ به پرسش که «افسانه‌سازی در ایران باستان چقدر اهمیت دارد و آیا منابع ما با افسانه آغشته شده است؟» گفت: هدف تاریخ این است که بگوید چگونه این واقعه تاریخی پیش آمده است و افسانه‌ها نباید دور ریخته شود بلکه به این مساله باید پرداخت که افسانه‌ها چگونه به‌وجود آمده‌اند.
تورج دریایی استاد تاریخ ایران و جوامع پارسی‌زبانان و رئیس مرکز مطالعات ایرانی دکتر سموئل جردن در دانشگاه کالیفرنیاست. از وی تاکنون چندین کتاب و ده‌ها مقاله به چاپ رسیده است اما فعالیت‌های وی تنها به تاریخ محدود نمی‌شود و در مسائل امروزی نیز درگیر است. کتاب شاهنشاهی ساسانی اثر تورج دریایی در انتشارات ققنوس به چاپ رسیده است. وی بر این باور است که برای درک تاریخ یک قوم باید آن را در تمامیت و جامعیتش درک کرد: تاریخ، زبان، دین، جامعه و... این‌رو کتاب شاهنشاهی ساسانی رویکردی کلی به تمدن ساسانی دارد.
نظر شما