در این کتاب نخست تعاریف و کلیات، مطرح شده که عبارتند از: نگاهی گذرا به معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، تأویل و اثر، جایگاه رابطه تفسیر و تأویل از دیدگاه دانشمندان اسلامی، تفسیر در عهد رسالت و سیر تطور آن در دوران صحابه و تابعین تا زمان صادقین، تفسیر اهل‌بیت(ع) مبانی و منابع تفسیری و حجیت روایات آنان در این زمینه، بررسی ویژگی‌های حیات فردی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی امام پنجم و امام ششم(ع)، قیام‌ها، نهضت‌ها، فرقه‌های مذهبی و گرایش‌های فکری موجود در دوران ایشان، موضع‌گیری صادقین در برابر آنها و دستاوردها و تلاش‌های آن بزرگواران. در ادامه، روش و شیوه تفسیری امام باقر و امام صادق(ع) مورد بررسی قرار گرفته و هریک از وجوه آن به‌طور مستقل ولی به‌اختصار با شواهدی همراه شده است. در انتهای هر قسمت، بسیاری از روایات باقرین(ع) در رابطه با آن شیوه در گستره جزء سی‌ام با ذکر نام سوره و شماره مسلسل روایت آمده است. در ادامه گفت‌وگو با لاله افتخاری، نماینده سابق مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب «پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق(ع)» را میخوانید.
وقتی ایده نوشتن کتاب «پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق(ع)» به ذهن‌تان رسید، هدف از نوشتنش چه بود؟ به عبارتی کدام خلأ شما را ترغیب کرد که دست به نگارش چنین کتابی بزنید؟
تألیف این کتاب تحت نظر اساتید برجسته مثل سیدمحمدباقر حجتی و علی‌اکبر غفاری انجام شده است. این کتاب کار تخصصی چندجانبه است، یعنی هم بحث رجالی و هم درایی را دربردارد و از سویی یک نوع سبب شناسی است بنابراین کتاب شامل بررسی‌های رجالی روایات امام باقر و امام صادق(ع) و بررسی محتوایی آنهاست.
کتاب «پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق(ع)» شامل روایاتی می‌شود که بیشتر تفسیری و ذیل آیات هستند و مربوط به جزء سی قرآن است و بخاطر گستردگی موضوع و فراوانی روایاتی که وجود دارد و کار کارشناسی که باید انجام می‌شد، فقط جزء سی قرآن در نظر گرفته شد. همانطور که می‌دانیم جزء سی قرآن، جزئی است که اهمیت بسیاری برای آن قائل شده‌اند، علاوه بر اینکه همه قرآن مهم است، این بخش از قرآن، آیاتی دارد که از پیچیدگی‌ها و سختی‌های خودش برخوردار است و روایات ذیل آن نیز روایات تأویلی و تفسیری هستند، چون دیدگاهی وجود دارد که روایات تفسیری از اعتبار لازم برخوردار نیستند به همین دلیل حتی اساتیدی که روی بحث روایات هم کار کرده‌اند چندان توجهی به روایات تفسیری و جایگاه آن ندارند و همین یعنی محروم کردن خودمان و جامعه از بسیاری از روایات معصومین(ع) و از بخش قابل توجهی از تفاسیری که می تواند ذیل این آیات از معصوم بدست ما رسیده باشد. اگر روایات تفسیری را در نظر نگیریم و فقط روایات ذیل آیات الاحکام را صحیح بدانیم خودمان را از بیش از 5 هزار آیه محروم کرده‌ایم، اما اگر به آنها بپردازیم به فهم آیات و دلالت‌هایی که آیات دارد درک پیدا کرده‌ایم.
بر اساس اطلاعات موجود، بیش از چهارصد کتاب توسط امام صادق(ع) و چهار هزار کتاب توسط اصحاب آن حضرت نوشته شده است، اما متأسفانه کتاب‌های امام صادق(ع) مفقود و در دوره‌های مختلف توسط جریان‌های ضد شیعه از بین رفته است. چقدر جای تأسف است که مرحوم صدوق در «من لایحضر الفقیه» می‌گوید دستخط ائمه(ع) نزد من موجود است، ولی بر اثر بی دقتی و اهمال، اینها از بین رفته و به ما نرسیدند. لطفاً درباره چند کتابی که اینک وجود دارد و به حضرت امام صادق(ع) نسبت داده شده است توضیح دهید.
اول باید خود مسأله را ببینیم، کتاب‌هایی که به صورت اصل معرفی شده بود یعنی مطالبی که مستقیم فرد از زبان امام معصوم گرفته و تدوین کرده و از منبع دیگری نگرفته که اینها 400 اصل می‌شوند که اصول اربعمائه می‌گویند، ممکن است این آثار نمانده باشد، ولی محتوای بسیاری از اینها باقی مانده، یعنی همان روایات تفسیری که در این کتاب آمده و یک کتاب قطور شده، همه مطالبی است که امام(ع) فرموده‌اند.
اگرچه به صورت مجموعه‌ای، اصلی که منسوب به امام صادق(ع) باشد در دست ما نیست، ولی روایاتی وجود دارد که دیگران که از روی آن اصول برداشت کرده‌اند و در کتاب‌های دیگری راه پیدا کرده و امروز بدست ما رسیده است، بنابراین از این جهت دچار نقصان نیستیم و حتماً نیاز نیست که روایات را خود معصومین بنویسند. فرمایشات آنها در کتب روایی مختلف کاملاً قرار گرفته ولی این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که ما عقیده نداریم که همه روایاتی که در کتب معتبر هم آمده از صفر تا صد صحیح است. عقیده هم نداریم که باید همه را کنار بگذاریم بلکه باید ارزیابی کنیم، یعنی در بحث رجالی و محتوایی و سندی باید بررسی شود و شرایط صدور و زمانی که منسوب به امام است باید در نظر گرفته شود و شرایط آن زمان را باید بشناسیم. در تألیف این کتاب نیز در بحث شناخت زمان امام باقر و امام صادق(ع) ابعاد مختلف این بزرگواران با منابع اهل سنت، شیعه و منابع تاریخی مورد بررسی قرار گرفته تا به زمانی که این روایات مطرح شده بیشتر اشراف پیدا کنیم.
اینکه بخواهیم کتاب خاصی معرفی کنیم که خود حضرت نوشته باشد ممکن است در دسترس نباشد، حتی تفاسیر منسوب به معصومین هم که یک کتاب تفسیری هست در صحت و اصالتشان خیلی بحث مطرح می‌شود، مثل تفسیر منسوب به امام عسگری(ع) و دیگر ائمه بنابراین مهم نیست که خود امام آن مطالب را نوشته باشد، مهم این است که مطالب بدست ما رسیده باشد و اینها را بررسی کنیم.
چرا با وجود احادیث زیاد از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) سخنان آنان در کتابی جمع‌آوری نشده است؟
بعضاً موسوعه‌هایی از فرمایشات امامان در سال‌های اخیر جمع‌آوری شده و مسندهایی به عنوان مسند معصومین تدوین شده و نوید بخش این است که فرمایشات امامان یکجا جمع شده است. منتها با توجه به گستردگی، غنا و فراوانی مطالب، شاید کمتر توسط افراد به آنها پرداخته شده است. در هر صورت شاهد این هستیم که بعضی از مصحف معصومین آماده شده و در اختیار جامعه قرار گرفته و روی همین‌ها هم گاهی اوقات پژوهش‌هایی صورت می‌گیرد.
آیا امام صادق (ع) مؤسس مذهب شیعه است و لقب رئیس مذهب برای آن حضرت صحیح است؟
این طور نبوده که حضرت مکتب خاصی را آورده باشند. تا زمان امام صادق(ع) انحرافاتی بود و شاخه‌هایی به وجود آمد، شاید بخاطر جریان تقیه‌ای که وجود داشت و سخت‌گیری‌ها و دلایلی که بود، باعث می‌شد افراد دچار شک شوند و البته نقش دشمنان و فرصت‌طلبان هم باید دیده شود. وقتی امام صادق(ع) مطالبی را به صورت جامع و کامل مطرح می‌کنند و شاگردانی را تربیت می‌کنند و بعد از ایشان هم گروه‌ها کمتر منحرف شدند، همه اینها موجب شد که حضرت را مؤسس مذهب جعفری می‌گویند، چراکه امام باقر و امام صادق(ع) به طور خاص شاگردانی تربیت کردند که هم روایات بسیار زیادی به عنوان محتوا در دست داشتند و هم با علم اصول آشنا بودند و نحوه بهره‌گیری از محتوا را فراگرفته بودند، یعنی در حقیقت به روایاتی که امام فرمودند مسلح و غنی شدند و همچنین به دانش علم اصول برای بهره‌گیری از روایات متخصص شدند.
گفته می‌شود امام صادق(ع) چهار هزار شاگرد پرورش داده است این مطلب چه میزان صحت دارد؟
شاگردانی که حضرت تربیت کردند به صورت تخصصی بوده و زیر نظر حضرت بودند و افراد بر اساس سؤالی که داشتند می‌پرسیدند و روشی را بنیان گذاشتند و محتوا و نحوه بهره‌گیری از محتوا را به گونه‌ای مطرح کردند که تا امروز علمای ما راحت می‌توانند پیچیده‌ترین مسائل را با بهره‌گیری از علم فقه و اصول و با آگاهی از قرآن و با استفاده از روایات، کوچکترین مسائل را جواب دهند و بن‌بستی را پیش روی خود نبینند و اینها کمک می‌کند که این مذهب مستحکم شود و بعد از ایشان انحرافاتی که وجود داشت مانند زیدیه و اسماعیلیه از بین رفتند و آنچه شیعه نامیده می‌شود افرادی هستند که پیرو حضرت هستند.
دانشی که برجای مانده همه جهان را می‌تواند پاسخگو باشد. تفسیر اجتماعی، مبنایش قرآن و روایات ذیل قرآن است و همه ابعاد زندگی انسان را در همه لحظات و دوران‌ها پوشش می‌دهد و این مبنا از روایات تفسیری بدست آمده است.
برای تدوین این کتاب از چه منابعی استفاده شده است؟
روایات تفسیری صادقین(ع) از کتاب‌های کافی، بحارالأنوار، تفسیر قمی، مجمع‌البیان، البرهان، نورالثقلین، صافی، شواهد التنزیل، تأویل الآیات و... گردآوری شده است. پس از بررسی و تحلیل احادیث مذکور، نقش آنها در کتاب‌های تفسیری و نیز همسویی یا عدم همسویی آراء مفسران فریقین با آنها، بررسی شده است.
بررسی سند تمام روایات و جرح و تعدیلشان مورد نظر نبوده و تا آنجا که بین این روایات با قرآن و سنت تعارضی دیده نشده صدور آن از معصوم را مفروض گرفته و به تحلیل آن پرداخته‌ام و آنجا که اندک تعارضی مشاهده کرده به نقد آنها بر اساس ملاک‌های نقد متنی و سندی موجود در منابع معتبر رجالی شیعه مراجعه شده است.
در این کتاب تنها به روایاتی بسنده شده که مستقیماً به تفسیر آیه می‌پردازد و از روایات فضایل سوره و... که اثر بسزایی در فهم مقصود از آیه ندارند، اجتناب شده است. در ترتیب‌بندی، روایات هر سوره از دیگر سوره‌ها جدا شده و ذیل یک آیه یا گروهی از آیات آن سوره یک یا چند روایت با شماره‌ای در اول آنها آمده و در پایان هر حدیث، شماره مسلسل آن ذکر شده است. همچنین در موارد لزوم، ضمن بررسی کلام ائمه(ع) به کتاب‌های لغوی مراجعه شده و مفهوم لغوی برخی واژگان بررسی شده است و ترجمه آیات بر اساس ترجمه محمدمهدی فولادوند و بدون هیچ تغییری صورت گرفته است.
کتاب «پژوهشی در روایات تفسیری امام باقر و امام صادق(ع)»، تألیف لاله افتخاری در 427 صفحه، با شمارگان 1000 نسخه از سوی انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن روانه بازار نشر شده است.
نظر شما