به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در فارس، محمد کشاورز بیضایی، متولد روستای علی­‌آباد از توابع شهرستان بیضا در استان فارس، دانش­‌آموخته­ رشته ایران­شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران و دکترای تاریخ دانشگاه تبریز و همچنین جزو استعدادهای درخشان است. از کشاورز بیضایی 5 کتاب در حوزه­ شعر و ادبیات و تاریخ و نزدیک به 50 مقاله­ علمی­ پژوهشی، isc، علمی ترویجی، تخصصی و ژورنال، در حوزه­ فارس­‌پژوهی، بیضاپژوهی، تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، حافظ­‌پژوهی و تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره­ قاجار انتشار یافته است.

کشاورز بیضایی ­اکنون نزدیک 10 سال است که در کنار پژوهش، در دانشگاه­ مشغول تدریس است.

کتاب «در ساحت کشتی­‌شکستگان؛ جستارهایی در گفتمان تاریخی و فرهنگی شعر حافظ شیرازی» با روشی توصیفی - تحلیلی و در عین­ حال استعانت ممکن از برخی مباحث نظری به رشته تحریر درآمده است. کتاب، پس از مقدمه، در 5 فصل ساماندهی شده است؛ فصل اول به شناخت و بررسی حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر حافظ و موضوعات و مباحثی نظیر هجوم مغولان، بی­ثباتی و شکنندگی قدرت در قرن هشتم هجری، تاریخ سیاسی حکومت‌­های آل اینجو و آل مظفر و رویکردهای فرهنگی آنان، همچنین حیات اجتماعی و فرهنگی شیراز در این دوره، پناه آوردن حافظ به دژ ادبیات فارسی و چرایی تجلّی چشمگیر استعاره در شعر وی، اختصاص یافته است. فصل دوم، ادبیات و معرفت تاریخی و در عین­ حال زمینه­‌ها و سرچشمه­‌های اجتماعی و سیاسی معرفت تاریخی حافظ و ویژگی­‌های آن را مورد بررسی قرار داده است. فصل سوم به بررسی رابطه­ هنر و قدرت سیاسی و به مباحثی چون همگرایی و واگرایی شعر و قدرت سیاسی در دیوان حافظ پرداخته است. فصل چهارم، رابطه­ ادبیات و جغرافیا،  ظهور و بروز نام­‌ها و شهرها در شعر حافظ و به طور کلی ساحت آفاقی شعر حافظ را در کانون توجه و بررسی خود قرار داده است. فصل پنجم نیز تأثیر شعر بر تاریخ‌نگاری و تاریخ‌­نگری­ ایرانی و اسلامی و کارکردهای شعر حافظ در آثار مورّخان ایرانی و اسلامی را مورد بررسی قرار داده است.
 
در پایان کتاب نیز عکس­‌ها، جدول­‌ها، فهرست منابع و مآخذ و نمایه­ نام­‌ها آورده شده است. همچنین در پایان فصل‌های دوم، سوم، و چهارم و پنجم این پژوهش از مطالب و مباحث مطرح­ شده یک برآیند و ارزیابی کلی، به عمل آمده است.
 
کشاورز بیضایی در این تحقیق علی­‌رغم بهره‌­گیری از برخی مفاهیم و مباحث نظری، برای جلوگیری از افتادن در دام چارچوب­‌های ­نظری تقلیل‌گرایانه و اغواکننده، خود را مقید به پیاده کردن الگوی نظری خاصی ندانسته است؛ امّا در حد امکان و تا جایی که با واقعیت­‌های حاکم بر پژوهش انطباق و همپوشی داشته، به استفاده و استخراج این دسته از مفاهیم مبادرت ورزیده است.
 

 

در بخشی از مقدمه­ این کتاب می­‌خوانیم: «حافظ از شاه‌بازان سترگ و بلندپرواز قلمرو شعر و ادب ایران و جهان به‌شمار می‌­رود که در افق­‌ها و ساحت­‌های حسی و ذهنی مختلف، بال گشوده و بسیاری از بلندی­‌ها و قلّه­‌های نامکشوف آن را کشف کرده است. حافظ‌­پژوهی و به تبع آن شناخت تاریخ عصر حافظ، عرصه­ بسیط و جذّابی است که در این سال­‌ها توجّه محقّقان و حافظ‌پژوهان بسیاری را به خود جلب کرده است. در این راستا، حافظ­‌پژوهان از منازل و مناظر گوناگون به این وادی شگفتی و حیرت چشم دوخته و آن را مورد بررسی قرار داده­‌اند. اختلاف­­ نظرها و منظرها در این‌باره؛ افزون بر اینکه جذابیّت خاصی به این حوزه بخشیده، تأویل­‌ها و تفسیرهای شعر و حدیث خواجه را نیز، نامکرّر کرده است. گام ­نهادن در این قلمرو مواج و بسیط و شناخت و تبیین برخی از لایه‌­ها و شبکه­‌های تو در توی آن، کاری است، بس عظیم و دشوار. امّا چه می‌­شود کرد؟ به قول حضرت خواجه:
چون صوفیان همه به رقصند مقتدا / ما نیز ز روی شعبده دستی برآوریم

لذا پنجره‌­ای کوچک را به روی وسعت دریا گشودیم و نگاهمان را با حجم‌های سنگین و شگفت‌­انگیز این وسعت، پیوند زدیم. حاصل کار همین است که در پیش روی شماست. شاید حفره­‌های کوچک این مقال، راهی آنچنان به بیکرانه­‌های وسعت نگشاید؛ امّا سخن از حافظ و شعرش گشودگی است، انبساط و تکثّر است، مجالی است برای اقامت در هزارتوهای حیرت­‌انگیز و سحرانگیزش، دعوت و اشارتی است به عزیمت و رهایی. نقطه­ این عزیمت، چیزی نیست جز معرفت به حافظه­ تاریخی حافظ و نسبت وی با مبانی تاریخی و فرهنگی زمانه و گذشته­‌ای که با آن تعریف شده است. چرا که شعر، در عالی­‌ترین مدارج و مراتب خویش، فرم و جنبه­‌ای تاریخی دارد. شاعر افزون بر این که رسم­‌الخط زمانه‌­اش است، موجودیست زمانمند، مکانمند و تاریخی، که در زمان و جغرافیای تاریخی خاصی محاط شده است. از این رو شعر ثمره­ای گنگ، منفرد و مجزا نیست و هیچ شاعر و هنرمندی در ساحت هنری، یک­ تنه واجد مفهوم خویش نیست. از سوی دیگر شاعران بزرگ و اشعارشان، به نوعی نشانه­‌ها و حتی استعاره­‌هایی اشاعه و انتشار یافته، در لایه­‌ها و سطوح درهم‌­تنیده فرهنگی و تاریخی­ هستند. لذا بخش غالبی از مفهوم شاعران، مستلزم معرفت و نگره­ آنها به سنت­‌ها، مواریث فرهنگی گذشته و نسبت آنان با ساختار سیاسی و هنجارها و ارزش­‌های زمانه‌­شان است. برای شناخت حافظ نیز ناگزیر از شناخت پیش­‌فهم‌­ها و زیرساخت­‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و همچنین شمّ تاریخی وی از زمانه‌­اش هستیم، تاریخی که حافظه­ حافظ، سیر و منظومه­ بی­قراری­‌ها، و فراز و فرودهایش را فرایاد می‌آورد».

به بهانه انتشار کتاب «در ساحت کشتی­ شکستگان؛ جستارهایی در گفتمان تاریخی و فرهنگی شعر حافظ شیرازی» با محمد کشاورز بیضایی، مولف این اثر به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد:
 
چه انگیزه­‌ای باعث شد به این پژوهش بپردازید؟

نزدیک به دو دهه است در عرصه­ ادبیات و شعر فعالیت دارم و در عین حال تخصص علمی من تاریخ و پژوهش در تاریخ است. محرک نوشتن این پژوهش، قرابت و هم‌پوشی عجیب مسائل جامعه­‌شناختی عصر ما با زمانه­ حافظ؛ یعنی تنزّل و شکنندگی اخلاقی، فساد اداری، ریا و دوگانگی و چندگانگی رفتاری ما بود. در عین­‌حال استاد فاضل و بزرگوارم دکتر عباس قدیمی قیداری استاد تاریخ دانشگاه تبریز و برادرم نیز مشوق من بود. استاد قدیمی‌ قیداری در دوره­ دکتری در دانشگاه تبریز من را ترغیب و تشویق به نوشتن اثری روش‌مند در حوزه­ تاریخ عصر حافظ و ابعاد و زوایای تاریخی شعر حافظ از منظر تاریخ‌گرایی کرد و بر این باور بود بین ادبیات و تاریخ عصر حافظ پلی بزنم و خلاء­های موجود در این زمینه را مرتفع کنم. همچنین فرود کشاورز بیضایی که خود نیز اهل ذوق، حافظ­‌دوست است و موضوع پایان‌نامه­ مقطع کارشناسی ارشدش حافظ بود، در برانگیختن من به حافظ­‌پژوهی تأثیر بسزایی داشتند.
 

 

این چندمین کتابی است که تألیف می‌کنید؟

این کتاب، پنجمین کتابی است که تألیف کردم؛ 4 کتاب دیگر نیز، سه مجموعه کتاب شعر با عناوین «من پسر بدی نیستم» (1382)، «ابرهای بی­هجا» (1388)، «چنگ بر نردبان نامرئی روزها» (1392)، و یک کتاب تحقیقی با عنوان «ایران در آیینه­ ادبیات دهه­ شصت»  منتشر کردم.
 
الان مشغول نگارش اثر دیگری هستید؟

در حال تدوین کتاب تحقیقی دیگری از حافظ و یک کار پژوهشی درباره­ تاریخ زادگاه و شهرم بیضا هستم. البته در حوزه­‌های دیگر نیز مقالاتی نوشته‌ام که اگر عمری و فرصتی، انتشار می‌یابد.
 
در زمینه­ حافظ­‌پژوهی چند کتاب یا مقاله نوشته­‌اید؟

غیر از کتاب «در ساحت­ کشتی ­شکستگان؛ جستارهایی در گفتمان تاریخی و فرهنگی شعر حافظ شیرازی» همانگونه که اشاره شد کتابی دیگر نیز در حوزه­ حافظ­‌پژوهی، در حال تدوین دارم که ناتمام است. همچنین در حوزه­ حافظ‌­پژوهی 10 مقاله نوشته­‌ام که 6 مقاله آن در قالب مجله­‌های علمی­ پژوهشی، isc، علمی ترویجی و تخصصی انتشار یافته است و چند مقاله دیگر نیز در فرایند داوری است.
 
مرکز حافظ­‌شناسی در تهیه و تألیف و چاپ این کتاب، به شما یاری رساند؟

خیر. البته من نیز پی­گیر نبوده‌­ام.
 
ناشر شما در استان فارس بود یا کتاب را در جای دیگری منتشر کردید؟

کتاب را با نشر روزگار در تهران که ناشر آن آقای محمد عزیزی است در 1000 نسخه، به چاپ رساندم. در اینجا مراتب سپاسگزاری خود را به ایشان که انسان فرهنگ­‌دوست، دلسوز، آراسته و نازنینی است و همچنین دست­‌اندرکاران نشر روزگار تقدیم می­‌کنم.
 
برای چاپ این کتاب دچار موانعی هم شدید؟

طبعا برای تدوین و تولید یک اثر پژوهشی و تحقیقی موانع و مشکلاتی وجود دارد. چرا که کار پژوهشی یک روند و مسیر زمانبر، سنگلاخی، پرهزینه، فرساینده و دشواری هست. در وهله اول دسترسی به برخی منابع نیازمند زمان، هزینه و ایاب و ذهاب است و پژوهشگر اگر تأمین مالی نداشته باشد همان انگیزه­ آغازین خود را از دست می­‌دهد و یا کارش آنطور که باید و شاید پیش نمی‌­رود و شکل نمی­‌گیرد. به‌­ویژه در عرصه­ حافظ‌پژوهی که بزرگان زیادی قلم زده‌­اند و اصولاً نوشتن یک کار تحقیقی که بدیع باشد و مشمول دوباره­‌کاری نشود در صورت عدم دسترسی مناسب به منابع دشوار است.

مشکل دیگر نشر اثر است که نویسنده در این شرایط، بخش یا کلی از آن را باید از جیب خود بپردازد و اینها دردهای کمی نیست؛ از این جهت که هنرمندان و محققان در هر سطحی، چراغ­دار فرهنگ و ادبیات یک ملت هستند. ما اگر در بخشی از حوزه­ صنعتی عقب افتاده باشیم در نهایت می­‌توانیم آن بخش را مونتاژ کنیم. امّا آیا در حوزه­ فرهنگ و پژوهش نیز می‌توانیم شاعر، محقّق و هنرمند مونتاژ کنیم؟ متأسفانه بیکاری، غم نان و مسائل شکننده­ معیشتی و اقتصادی، به عنوان موانعی سمج و پایدار در پیش روی جوانان و پژوهشگران در این شرایط هستند. نه بیمه‌­ای، نه امن عیشی، نه آسایشی و آمیزه‌­ای از این عوامل جامعه را به سوی تهی‌­شدگی فرهنگی و چشم­‌انداز فرهنگی ما در حال و آینده را، به چشم­‌اندازی مبهم، لغزنده و نگرانکننده مبدل کرده است. چنانکه من نیز به عنوان یک جوان متأهل بعد از 10 سال هنوز حق‌­التدریس دانشگاه هستم، تأمین مالی ندارم و متأسفانه، وزیر علوم نیز اخیراً گفته­ است حق‌­التدریسی در دانشگاه اصلاً سابقه حساب نمی­‌شود!
 
یادآور می‌شود: کتاب «در ساحت کشتی­ شکستگان؛ جستارهایی در گفتمان تاریخی و فرهنگی شعر حافظ شیرازی» به بهای 32 هزار تومان در 172 صفحه توسط نشر روزگار در سال 1398 به چاپ رسید و به دلیل شیوع کرونا پخش آن در سال جاری انجام گرفت.