ویلارد کواین (1908- 2000) شخصیتی مهم در عرصه فلسفه علم است و فعالیت‌های فلسفی در بیشتر ادوار زندگی‌اش بر حوزه علم متمرکز بود. او فلسفه علم را «فلسفه کافی» خطاب می‌کرد و این رویکرد نمایان‌گر اهمیت مقوله فلسفه علم در منظومه فکری اوست.
نیهیلیسم معنایی از مواضع پرمناقشه هستی‌شناسی کواین است که با رویکرد انتقادی او به معرفت‌شناسی و فلسفه زبان غرب توام است. استدلال‌های یادگیری زبان مادری، عدم تعین ترجمه، رد تمایز تحلیلی-ترکیبی و در یک کلام کل‌گرایی معنایی به این موضع هستی‌شناختی منجر شده است؛ موضعی که به مباحث بسیاری بین او و بزرگانی از فیلسوفان معاصر دامن زد.
کل‌گرایی معنایی (meaning holism) عبارت است از این ایده که محتوای زبانی را نمی‌توان میان یک به یک جملات زبان تقسیم کرد. چنان‌که شقاقی در این کتاب تبیین کرده است، این تز که از سوی کواین طرح شده است، نافی «معنا» است؛ یعنی معنا به مثابه یک هویت هستی‌شناختی را نفی می‌کند و از این روست که این ایده را نیهیلیسم معنایی نیز می‌خوانند. به گفته شقاقی: «یکی گرفتن کل‌گرایی معنایی با نیهیلیسم معنایی قرائتی از نظریه کواین است که مورد تایید خود او و مفسران اصلی آثار اوست.» (صفحه 11) کتاب شقاقی از اساس بر پایه این‌همانی میان کل‌گرایی معنایی و نیهیلیسم معنایی شکل گرفته است.
کل‌گرایی معنایی آموزه‌ای است که در آثار متعدد کواین مطرح بوده و سه آموزه از آموزه‌های او یعنی «رد تحلیلیت»، «عدم تعین ترجمه» و «استدلال یادگیری زبان» ارتباط مستقیمی با این تز دارد. هدف اصلی این استدلال‌ها و آموزه‌ها نفی معنا به مثابه هویتی هستی‌شناختی است. به گفته شقاقی اهمیت تاکید بر این هدف از این روست که برخی از منتقدان مهم کل‌گرایی کواین به این موضوع توجه نداشته‌اند که تز او برآمده از رویکردی هستی‌شناسانه است و آن را از منظر معرفت‌شناختی مورد نقد و بررسی قرار داده‌اند.
امر قابل توجه دیگری که در این اثر مدنظر شقاقی بوده، این است که کواین در ادوار مختلف حیات فلسفی خود قرائت‌های مختلفی از مفهوم کل‌گرایی به دست داده است. از قرائتی افراطی در آثار اولیه نظیر «دو جزم تجربه‌گرایی» تا قرائتی تعدیل شده در آثار متاخر او و به ویژه کتاب «کلمه و شیء». او بر این موضوع تاکید دارد که به هنگام تحلیل مفهوم کل‌گرایی نزد کواین باید این سیر تعدیلی در نگاه او نسبت به کل‌گرایی را مدنظر داشته باشیم و اگر غیر از این باشد رویکرد انتقادی ما دچار کژکارکردی خواهد شد.
بر پایه رویکردی هستی‌شناختی نسبت به کل‌گرایی کواین و نیز توجه به روند تعدیلی نگرش او نسبت به این ایده، شقاقی در فصول مختلف کتاب خود به سراغ جنبه‌های مختلفی از استدلال کواین رفته است.
در فصل اول کتاب که «استدلال کل‌گرایی معنایی، ردیه‌ای بر نگرش اتمیستی به معنا» نام گرفته است، شقاقی ابتدا تعریف کل‌گرایی از منظر کواین نیز جوانب مختلف استدلال او را ارائه می‌دهد و بررسی‌های مقدماتی در باب این ایده را پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. استدلال کل‌گرایی معنایی روایتی شایع دارد که علاوه بر وجود شواهدی برای تصدیق آن در آثار کواین، نزد مفسران او نیز به عنوان تنها استدلال این آموزه شناخته شده است. این استدلال دو مقدمه دارد که عبارتند از: «اصل تحقیق‌پذیری» و «کل‌گرایی تاییدی یا کل‌گرایی معرفت‌شناختی». به عبارت دیگر از منظر شقاقی کل‌گرایی معرفت‌شناختی که عمده انتقادات نسبت به تز کواین متوجه آن است، نه کلیت استدلال او که تنها یکی از مقدمات این استدلال است. شقاقی معتقد است: «بسیاری از انتقادات به استدلال کل‌گرایی معنایی ناشی از قرائت نادرست از مقدمات این استدلال و حتی بعضا فراموشی این مقدمات است.» (ص 12)
او در ادامه کار خود، در فصل دوم اثر که «کواین در برابر سنت دکارتی؛ معرفت‌شناسی کل‌گرا و طبیعی شده» نام گرفته است به مقولاتی از قبیل «ویژگی‌های سنت معرفت‌شناسی دکارتی»، «مبناگرایی در جستجوی پایه‌هایی مستحکم برای علم»، «محوریت مسئله توجیه به مثابه دومین ویژگی سنت معرفت‌شناسی دکارتی» و «طرد مسئله توجیه و شکاکیت دکارتی از سوی کواین» می‌پردازد. این فصل یک مطالعه تاریخی را در بر گرفته است و در ذیل آن شقاقی به معرفی دقیق‌تر «کل‌گرایی تاییدی» که در فصل اول کتاب به آن پرداخته بود اهتمام ورزیده است. او در این فصل با توجه به اهمیت آموزه «طبیعی‌گرایی» در فلسفه کواین، با این وجود که این آموزه از مقدمات آموزه او در باب کل‌گرایی نیست، مقدمات استدلال کل‌گرایی (که عبارت بودند از اصل تحقیق‌پذیری و کل‌گرایی تاییدی را ذیل آموزه طبیعی‌گرایی هم مورد بررسی قرار می‌دهد و به معرفی آموزه طبیعی‌گرایی کواین هم می‌پردازد.
به اعتقاد شقاقی رویکرد طبیعی‌گرایانه کواین به زبان به رفتارگرایی و نیهیلیسم معنایی یا به عبارت دیگر، نفی معنا به مثابه هویتی ذهنی و انتزاعی می‌انجامد. بر اساس طبیعی‌گرایی کواین، معرفت، ذهن و معنا همگی قسمتی از یک جهان‌اند و باید قالب همان روح تجربی که به علم طبیعی جان بخشیده مطالعه شوند. بنابراین، معنا باید به نحو تجربی فهمیده شود و هرگونه توصیف آن ناظر به خصیصه مشهود و عمومی آن باشد. معنا خصیصه رفتار است و می‌توان بین معنا و کاربرد آن این‌همانی قائل شد. در چنین استدلالی، «زبان» هنری اجتماعی است که ما آن را صرفا به گواه رفتار آشکار افراد و در شرایطی که به نحو عمومی قابل شناخت است حاصل می‌کنیم. استدلال‌هایی از این دست، مبنای معرفی «هستی‌شناسی طبیعی‌گرایانه» کواین در فصل سوم کتاب است.
فصل چهارم کتاب که «یادگیری زبان مادری، کل‌گرایی معنایی و حذف معنا از هستی‌شناسی» نام گرفته است و فصل پنجم آن که «تز عدم تعین ترجمه و نسبت آن با کل‌گرایی معنایی کواین» را مورد بررسی قرار می‌دهد، به دو تزی که از نتایج رهیافت طبیعی‌گرایانه کواین هستند می‌پردازند. فصل ششم کتاب نیز به مطالعه تز کل‌گرایی معنایی با توجه به «حذف تمایز تحلیلی-ترکیبی» در مقاله مهم «دو جزم تجربه‌گرایی» اثر کواین می‌پردازد.
در نهایت فصل انتهایی کتاب که «اعتراضات» نام گرفته است، به عمده‌ترین و چالش‌برانگیزترین انتقادی که به تزهای کواین وارد شده می‌پردازد. کتاب «نیهیلیسم معنایی» که برآمده از رساله دکترای شقاقی در موسسه حکمت و فلسفه است، تحت اشراف ضیاء موحد یکی از مهم‌ترین اندیشمندان ایرانی در حوزه فلسفه تحلیلی به نگارش درآمده است، اثری جامع و قابل توجه در معرفی اندیشه‌های یکی از فیلسوفان بسیار مهم قرن بیستم به شمار می‌رود که در ایران کاملا ناقص و ابتدایی معرفی شده است. این اثر گامی فراتر از معرفی صرف برمی‌دارد و جسارت به چالش کشیدن نگرش‌های مختلف در حوزه فلسفه تحلیلی را به خود می‌دهد. چنین جسارتی از لوازم ابتدایی حرکت اهل آکادمی در ایران به سوی ارائه نگرشی غیرتقلیدی و برآمده از ساخت‌های اندیشه‌ای و اجتماعی ایرانی در باب موضوعات چالش‌برانگیز حوزه فلسفه و علم است.
انتشارات ققنوس کتاب «نیهیلیسم معنایی» نوشته حسین شقاقی را در 271 صفحه، شمارگان 1100 نسخه و با قیمت 35 هزار تومان در سال 1399 منتشر کرده است.
نظر شما