به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با پشت سرگذاشتن نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بررسی اقدامات انجام شده در آن می‌تواند بر برگزاری بهتر این رویداد فرهنگی در دوره‌های آینده تاثیرگذار باشد. یکی از مهمترین دغدغه‌ها در برگزاری 32 دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بالاخص در ادوار اخیر، بروز برخی تخلفات نمایشگاهی بوده است و حالا با تغییر ماهیت و قالب برگزاری این رویداد در شکل مجازی آن، این مساله و نظارت‌های حاکم بر آن، شرایط تازه‌ای را ایجاد کرده است.
 
ششمین نشست از سلسله نشست‌های ایبنا، ‌شنبه‌(9اسفند‌ماه) با عنوان «تاثیر نمایشگاه مجازی کتاب بر تخلفات نمایشگاهی» در اتاق گفت‌و‌گوی خبرگزاری کتاب ایران برگزارشد. دراین نشست رفیع احمدجواهری، مدیر انتشارات ابوعطا، فرهاد تیمور‌زاده، مدیر انتشارات تیمور‌زاده و جلال ذکایی، کارشناس حوزه چاپ و نشر و مدیرکل پیشین اداره کل دفتر چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حضور داشتند و به بررسی تخلفات و چگونگی جلوگیری از تکرار و گسترش آن‌ها پرداختند.
 
لزوم رعایت تعادل میان جرم و جریمه، جدیت در اجرای جریمه نسبت به افراد متخلف، نظرسنجی از ناشران و جامعه هدف برای تهیه «ضوابط حضور ناشران داخلی در نمایشگاه مجازی کتاب تهران» و تاثیر برخورد تشویقی در برابر مجرم، از مواردی بود که در این نشست مطرح و بررسی شد.
   
پیرامون نحوه برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب و تاثیرش بر سایر حلقه‌های نشر نظرات مختلفی وجود دارد. پیش از این بارها نمایشگاه بین‌المللی کتاب با عنوان یک «بازار» پر تخلف مورد نقد قرارگرفت و کمیته‌های مربوط به حوزه تخلفات نمایشگاهی برای کاهش این دست از اقدامات در هر دوره، برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات خاصی داشته‌اند. با نگاهی به تجربه 32 دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب، آیا می‌توان گفت که در نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تخلفات کاهش داشت؟

ذکایی: باید توجه داشت جنس تخلفات نمایشگاه فیزیکی و مجازی متفاوت است. برای مثال در نمایشگاه مجازی، ارائه کتابِ غیر، ممکن نبود. تخلفاتی در حوزه قیمت و ارائه تخفیفات غیرمتعارف هم به دلیل ماهیت فضای مجازی ازبین رفت؛ اما ممکن است نوع دیگری از تخلفات در نمایشگاه‌های مجازی دوره بعد بیشتر شود. برای مثال ناشرِ کتاب، ویراست جدید را در سایت بارگذاری، اما مثلا دو ویراست قبلی را برای مخاطب ارسال کند.  

اما نکته‌ای که شاید کمتر به آن توجه شود در حوزه ناشران خارجی تحقق پیداکرد. متاسفانه شاهد بداخلاقی برخی ناشران و نمایندگان ناشران خارجی در این دوره بودیم. برخی از آن‌ها کتاب‌های افست را به عنوان کتاب اصلی –اورجینال- ارائه می‌دادند که این ظلم در حق مخاطب بود. به‌هرحال ممکن است در نمایشگاه مجازی شاهد چنین اقداماتی باشیم و اگر تدبیری درباره آن اندیشیده نشود، تخلفاتی از این دست بیشتر می‌شود.
 
تخلفات نمایشگاه مجازی کتاب به چشم نمی‌‎آمد

فکر می‌کنید آیین‌نامه‌ها و ضوابطی که در حوزه تخلفات نمایشگاه مجازی کتاب تدوین شد، چقدر مثمر ثمر بود؟

جواهری: تخلفات نمایشگاه مجازی آن‌قدر کم بود که به چشم نمی‌آید. ناشران در نمایشگاه مجازی کتاب، برای کتابی که به اشتباه فرستاده می‌شد، باید سه برابر قیمت کتاب جریمه می‌شدند. برای تهیه ضوابط و آیین‌نامه نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب، نمونه‌هایی مانند آیین‌نامه دیجی‌کالا مورد بررسی قرارگرفت و در زمان کم توانستیم این آیین‌نامه را تهیه کنیم. نکاتی هم در آیین‌نامه برای تسهیل عملکرد مخاطبان در نظر گرفته‌شده بود، برای مثال خریداران می‌توانستند تا یک هفته کتاب را بازپس‌ بفرستند.

در بحث فروش، تخلفات آن‌قدر پایین آمد که به تعبیر من باید این نمایشگاه را رنسانس نشر دانست؛ زیرا تخلفات در نمایشگاه فیزیکی آن‌قدر بالابود که برای نظارت کامل بر نمایشگاه، چه‌بسا باید به تعداد ناشران، در ناظر درنظر می‌گرفتیم. این درحالی بود که برای 32 راهرو نمایشگاه فیزیکی فقط پنج ناظر داشتیم و رسیدگی به همه موارد غیرممکن بود.
درمجموع من از نمایشگاه مجازی کتاب راضی بودم؛ زیرا پیش از این، پول بیت‌المال با تخلفات مختلف، به‌هدر می‌رفت اما این نمایشگاه، جلوی بسیاری از تخلفات را گرفت. هرچند که این رویداد، هنوز جای کار دارد و باید در برنامه‌ریزی و قوانین تجدید نظر بشود. حتب می‌توانیم فروش ناشران را در این بستر بیاوریم و نمایشگاه فیزیکی را به صورت نمایشگاهی برگزار کنیم تا ناشران در آن کتاب‌ها را نمایش بدهند و فروش نداشته‌باشند. در این صورت در نصف شبستان، همه ناشران داخلی و حتی ناشران خارجی جا می‌شوند و می‌توانیم به استانداردهای نمایشگاهی برسیم. به‌نظرم فروش به‌صورت مجازی بهترین مدل برای فروش کتاب است.
 
ناشر باید با شخصیت نشر وارد نمایشگاه شود

تیمورزاده: بحث تخلف، محور اصلی این جلسه است و گمانم این است که در نمایشگاه فیزیکی تهران منشا اصلی تخلفات دیدگاه ناشران و کتاب‌فروشان است؛ زیرا بعد از گذشت 32 دوره– از دوره اول ناشر نبودم- برگزاری آن، نگاهی که نسبت به نمایشگاه بین‌المللی نمایشگاه تهران دارند، مانند طرح‌های حمایتی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برای فروش فوق‌العاده کتاب است. در این رویدادها هرکس سعی می‌کرد به‌نحوی خود را وارد بازار کند. بیشتر ناشران نمی‌دانستند که قوانین و مقرراتی برای نمایشگاه مجازی مطرح است. هدف ناشران نیز غالبا فقط فروش بود تا هرچه می‌توانند فروش را افزایش دهند.

در ادوار نمایشگاه بین‌المللی کتاب، در سالن شبستان با کتاب‌فروشی‌های متعدد مواجه بودیم که عناوین برخی کتاب‌ها را به‌شکل تکراری در غرفه‌های متعدد می‌دیدیم. هنوز نتوانستیم برخی را متوجه کنیم که اینجا نمایشگاه است و ناشر باید با شخصیت نشر وارد نمایشگاه شود. حتی برخی ناشران با وجود اینکه شخصیت و وجاهت نشر را داشتند، با این توجیه که باید جنسشان را جور کنند –فروش کتابِ غیر در نمایشگاه تخلف است- اقدام به فروش کتاب‌های دیگر ناشران می‌کردند.
بحث بن و یارانه، یکی دیگر از تخلفات اصلی در نمایشگاه کتاب بوده است؛ چراکه به نمایشگاه کتاب به منزله امکانی برای بهره‌برداری مالی توجه می‌شد. به همین دلیل ناشران تلاش می‌کردند با هر ترفندِ ممکن، غرفه‌ای مهیا کنند، و اگر ممکن باشد، بتوانند چند غرفه به نام اعضای خانواده خود بگیرند. باید بگویم از زمانی که نمایشگاه، از مسئولیت اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان خارج شد و انجمن‌ها مسئول اجرای بخش‌های مختلف آن شدند، تخفات بیشتر شد. کم بودند ناشرانی که در این سال‌ها شخصیت نشر خود را با کتاب‌های دیگر خراب نکنند و در محوطه غرفه فقط کتاب خود را ارائه دهند. بعد از 32 دوره نتوانستیم این نگاه را در نمایشگاه کتاب ارائه کنیم یا حتی اصول کلی را به صورت مختصر در اختیار ناشران قراردهیم تا از آن آگاه شوند نه اینکه حتما رعایت کنند؛ اما این نکته را متوجه شوند که نمایشگاه کتاب تهران برای ناشر شکل گرفته‌است و نه کتاب‌فروش.
 
باید نسبت معقولی میان جرم و جریمه وجودداشته‌باشد

به‌نظر می‌آید نوع نظارت در نمایشگاه مجازی باید تغییر کند؛ چرا که کلیه اقدامات باید آنلاین و در پلتفرم خاص انجام بشود. در نتیجه مسئولیت ناشر در حضور فیزیکی و مجازی هم متفاوت می‌شود. این درحالی است که در نمایشگاه مجازی کتاب، بعضا شاهد کم‌کاری برخی ناشران بودیم. حتی برخی ناشران بزرگ عملا برای شرکت در نمایشگاه مجازی برنامه‌ریزی نکرده‌بودند. گاهی کتابی که در سایت امکان خریدش وجود داشت، در انبار ناشر وجود نداشت. یکی دیگر از مشکلات هم کیفیت پایین چاپ و صحافی برخی از کتاب‌هاست که معمولا ریشه در چاپ دیجیتال دارد. در ضوابط‌نامه مربوطه، برای برخی از این کم‌کاری‌ها، احکامی درنظر گرفته شده‌ است. با تغییر بستر فعالیت ناشران و مخاطبان در نمایشگاه، جنس نظارت و تخلف‌ها چه تفاوت‌هایی کرد؟

ذکایی: برای اینکه با تخلف برخورد شود، باید برای ساختار کلی نمایشگاه مجازی کتاب برنامه‌ریزی دقیق انجام بشود. اگر ساختار خوب باشد، با تخلف برخورد می‌شود مادامی‌که ساختار دچار مشکل است، برای متخلف بهانه‌جویی‌هایی وجود دارد. موضوع بعدی لزوم آموزش ناشران است که در این نمایشگاه با غفلت مواجه شد. ناشرانی که به نمایشگاه فیزیکی عادت کردند، نمی‌توانند تنها با چند ویدئو آماده فعالیت در نمایشگاه مجازی بشوند.

نکته بعدی این است که باید نسبت جرم و جریمه تعریف بشود و نسبت معقولی میان آن‌ها وجود داشته‌باشد؛ زیرا اگر جایی در اجرا جریمه اقماض شود، روند تخلفات ادامه خواهدداشت و رشد می‌کند. اگر نسبت جرم و جریمه متناسب باشد می‌توان انتظار داشت که در آینده جرم کمتر بشود.

من پیش از این، برگزارکننده نمایشگاه چاپ دیجیتال بوده‌امم و مسئولیت اداره چاپ و نشر را هم به عهده داشتم. پیش از این به دوستان فعال در وزارت فرهنگ و ارشاد تاکید کردم که موضوع چاپ دیجیتال می‌تواند به مشکل مهمی بدل شود. در سال‌های اخیر، بسیاری با دستگاه‌های استوک اروپایی اقدام به چاپ دیجیتال در زیرپله‌ها کردند با هر کیفیتی کار می‌کنند. آن‌ها بازار را خراب می‌کنند و به کسی پاسخگو نیستند.

فعالیت غیرقانونی چاپ دیجیتال به اصول ضوابطی که وزارت فرهنگ و ارشاد در این حوزه در نظر گرفته‌است باز می‌گردد. بند دو ماده 16 قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گوید، اجازه تاسیس، انحلال و نظارت بر موسسات چاپ، واحدهای وابسته و موسسات تکثیر برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. باید دوستان گزارش دهند که کجا موسسات تکثیر را کنترل کردند یا آموزش دادند تا کار با کیفیت کنند. بخش دولتی اقتضای این بخش را فراموش کرده‌است.

نمایشگاه مجازی کتاب تلنگر خوبی بود تا سیستم دولتی نظارت و کمک کند فضای مجازی فضای منطقی‌تر باشد. همچنین مدیران دولتی که تا به حال فضای دیجیتال مارکتینگ را به‌عنوان رقیب می‌دیدند، متوجه شدند که این فضا رفیق است و می‌تواند فعالیت را تسهیل و به بخش دولتی و خصوصی کمک کند.
 
تا زمانی که فرصت هست، نمایشگاه مجازی را اصلاح کنیم

جواهری: من سال‌ها در کمیته پیگیری تخلفات نمایشگاه کتاب مسئول بودم. در این مسئولیت دوست و رفیق، نشناختم تا کار درست انجام بشود. در یکی از موارد، غرفه‌ای در نمایگشاه فعالیت می‌کرد که متخلف بود و وقتی در یک سال پرونده او را تشکیل دادم، به ناگهان یک‌شبه ناپدید شد.

به نظر من برگزاری نمایشگاه مجازی اقدام دشواری بود. 32 دوره نمایشگاه فیزیکی برگزار شده، درحالی که در هر دوره، تخلفات بیشتری به ثبت رسیده است. به نظر من بهتر است که نمایشگاه فیزیکی کتاب را رها کنیم! باید بعد از نخستین دوره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، تا زمانی که فرصت هست، روی اصلاح آن تمرکز کنیم. اگر نمایشگاه کتاب را موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران نوشته، نباید مجری و ناظر این نمایشگاه خودش نباشد. به نظر من پیش از اینکه فساد و تخلف در نمایشگاه مجازی کتاب رشد کند، باید درصدد اصلاح بسترها و قوانین آن برآمد. این اقدام باید عاجل باشد؛ یعنی تا قبل از تغییر مدیران و روی کار آمدن مدیریت‌های جدید.
   
جریمه‌های در نظر گرفته‌شده باید اجرا شوند

جواهری: در 32 دوره نمایشگاه بین‌المللی همیشه مشکل وجود داشته. حتی برای آخرین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب، گزارش 20 برگی عملکردی و اجرایی ارائه دادم. نمایشگاه مجازی هم قطعا ایراداتی داشت، اما دوره نخست بود و برخی در حین برگزاری اصلاح شد. اما نکته مهم این است که جریمه‌های در نظر گرفته‌شده باید اجرا می‌شدند! ناشری که کتاب را نرسانده، باید سه برابر هزینه را پرداخت کنند. اگر جریمه دریافت نشود، تخلفات روال می‌شود و افرادی که از ترس در این دوره شرکت نکردند، در دوره‌های بعد وارد می‌شوند.

به اعتقاد من باید برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، سه بخش فعالیت کنند. نخست شرکتی خصوصی که برنامه را بنویسد. دوم موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران تا برنامه را اجرا کند و سوم، صنف که باید روی این اقدامات نظارت کند. مشکل ما بخش خصوصی نیست؛ بلکه بخش دولتی است که نمی‌داند چگونه بر فعالیت‌ها نظارت کند.
 
نظارت در نمایشگاه مجازی پشتیبانی نرم‌افزاری می‌خواهد

فرم نظارت خیلی مهم است. نوع نظارت در نمایشگاه مجازی کتاب باید تغیر کند. همچنین باید برای نظارت پشتوانه نرم‌افزاری وجود داشته‌باشد. این پشتوانه نرم‌افزاری در پلتفرم حال حاضر وجود دارد؟

جواهری: قطعا این نرم‌افزار وجودنداشت. نرم‌افزار موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران مشکل جدی داشت و باید اصلاح بشود. نرم‌افزار نمایشگاه مجازی کتاب را نمی‌توان در یک یا دو جلسه طراحی کرد. باید شرکت تخصصی، کار حرفه‌ای انجام بدهد تا سرچ و دیگر فعالیت‌ها به صورت حرفه‌ای انجام شود. هزینه اجرای نمایشگاه فیزیکی نزدیک 15 میلیارد تومان است، آیا نمی‌خواهند برای نمایشگاه مجازی یک میلیارد تومان خرج کنند؟!
 
ذکایی: تکنولوژی شوخی ندارد. پیش از اینکه کار بزرگی انجام بشود باید پایلوت آن انجام و بررسی بشود. این درحالی است که نمی‌توان نمایشگاه کتاب جیرفت  را با 200 هزار نفر شرکت‌کننده، پایلوت مناسبی برای نمایشگاه سراسری محسوب کرد.
 
نمایشگاه مجازی کتاب نیاز به بازنگری دارد

جواهری: به نظرم نمایشگاه در این دوره رضایت‌بخش بود و نمره قابل قبول گرفت. این دوره همه چیز قابل قبول بود، اما اگر دوره بعد اینگونه برگزار شود، منتقد اساسی آن خواهم شد. نمایشگاه مجازی کتاب نیاز به بازنگری دارد. آیین‌نامه نمایشگاه فیزیکی تا 32 دوره بازنگری می‌شد. همچنین تقصیر ما نیست که نزدیک 20 هزار ناشر داریم! در شهرستان‌ها گاه شاهد تخلفات نشر خانوادگی هستیم که برای جلوگیری از آن فعالیت زیادی می‌شود.
 
تیمورزاده: پست یکی از قسمت‌هایی است که در نمایشگاه مجازی باید به آن بیشتر دقت بشود. گفته شده‌بود که برای تعداد بسته پایین، پست بسته‌ها را از ناشران تحویل می‌گیرد اما این اتفاق در نشر تیمورزاده اتفاق نیفتاد. باید توجه داشت که کار ناشر، بسته‌بندی استاندارد نیست. پست کاستی –باگ- بزرگ نمایشگاه مجازی کتاب بود. باید به این طریق برنامه‌ریزی می‌شد که ناشر کتاب‌ها را به پست می‌رساند و بسته‌بندی توسط پست انجام می‌شد. برخی از شکایات به دلیل نبود ارائه اطلاعات دقیق پستی و مراحل انجام آن به مخاطبان بود. درحالی که ناشر بسته را به پست تحویل داده‌بود. پست در این زمینه ضعیف است. برگزاری نشست میان مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات و پست ضروری است تا برای دوره‌های بعدی برنامه‌ریزی دقیقی انجام بشود
 
کیفیت کتابی که به دست مخاطب می‌رسد برعهده ناشر است؟

تیمورزاده: گر کتاب با کیفیت کم به دست مخاطب می‌رسد، ناشر باید به روند شک کند. باید نمایشگاه فیزیکی و مجازی را از هم تفکیک کنیم. من تلاشم در نمایشگاه فیزیکی ارائه خدمات باز بود، یعنی مخاطب می‌توانست در غرفه حضور داشته‌باشد و کتاب را در دست گرفت و ورق بزند. اما این امکان فقط برای نمایشگاه فیزیکی و طرح‌های فصلی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران مهیا است.
 
در زمینه اطلاعات کتاب، می‌توانیم نوع جنس کاغذ، صحافی و دیگر خصوصیات کتاب را در سایت به مخاطبان ارائه کنیم، اما این اطلاعات جایگزین لمس کتاب نمی‌شود. باید طرح‌های فصلی سرزمان خود اجرا شوند تا برای افرادی که از کتاب‌فروشیِ محل خرید می‌کنند، مشکل پست در میان نباشد. البته باید در نظر داشت که کتاب‌فروشی‌های شهرستان نمی‌توانند تمام عناوین را داشته باشند، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب این حسن را دارد که امکان دسترسی به تمام عناوین ناشر را به تمام مخاطبان در همه شهرها داد. به ویژه در مورد ناشران تخصصی این مساله مطرح‌ است که کتاب ناشران تخصصی در کتاب‌فرشی‌های مختلف نیست و از طریق نمایشگاه مجازی و به واسطه بهره‌مندی از یارانه امکان خرید مهیاشد.

به نظر من باید طرح‌های حمایتی فصلی را برای کمک به کتاب‌فروشان ادامه بدهیم. نمایشگاه مجازی کتاب باید تقویت و به صورت فصلی برگزار شود.
 
با توجه به ضرورت، فرم و شیوه برگزاری نمایشگاه مجازی و پشتیبانی، نظارت و جدیتی که در اجرای آیین‌نامه باید وجود داشته باشد، نظرات نهایی شما چیست؟

تیمورزاده: باید تعدیل میان جرم و جریمه در نظر گرفته شود و جریمه برای همه اعمال شود. همچنین باید برای نمایشگاه مجازی برنامه‌ریزی بلند مدت و بحث انجام بشود. زیرا در پایان همه کوتاهی‌ها مخاطب را نسبت به ناشر بدبین می‌کند. به‌عنوان ناشر اقداماتی برای دلجویی از مخاطبان آسیب دیده انجام دادیم.
 
با تخلف می‌توان تشویقی برخورد کرد

بحث لزوم آموزش به ناشران را مطرح کردید. تا زمانی که آموزش ندهیم، نمی‌توانیم توقع داشته‌باشیم که در نمایشگاه مجازی کتاب تخلف انجام نشود. همه نکات وقتی محقق می‌شود که افراد آگاه باشند.

ذکایی: بله؛ آموزش و سختار رابطه تنگاتنگی با هم دارند. اگر کمبودهای مطرح شده در پست و دیگر بخش‌های نمایشگاه مجازی کتاب اصلاح نشود، آموزش موثر نخواهدبود. مقدم  بر آموزش باید ساختار تکمیل شود. آموزش تعاملی در این دوران مهم است، به خصوص در این سال‌ها که امکان برگزاری وبینار وجوددارد.

نکته این است که در برخورد با تخلف یا سهل‌انگاری‌ها همیشه نباید تنبیهی برخورد شود بلکه می‌توان تشویقی و کمکی برخورد شود.  در نمایشگاه فیزیکی امکان نظرسنجی و تکمیل فرم نبود، اما در نمایشگاه مجازی، به سرعت و سهولت امکان نظرسنجی از افراد وجود دارد. پس ناشر سعی می‌کند امتیاز بالاتری بگیرد تا در دوره‌های بعدی امکانات بهتری به او ارائه بشود.
 
جواهری: سلسله نشست‌هایی که برگزار و مشکلات نمایشگاه مجازی را در آن بررسی می‌کنید، اصل کاری است که باید انجام شود. این اقدام در همکاری با دولت باید انجام بشود. اگر افراد می‌توانستند تا یک هفته کتاب را بازپس بفرستند، هیچ ناشری کتابِ غیر نمی‌فرستاد. اگر از ناشران و خریداران نظرسنجی و بعد ازآن آیین‌نامه را تهیه کنیم، موفق‌تر خواهیم بود.