به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره نهضت ملی شدن نفت در ایران، فلسفه سیاسی-تاریخی که در دل آن نهفته بود و جریانات و آثار و پیامدهای آن، سخن بسیار گفته شده است. همچنین، سیاست اقتصاد بدون نفت که در اولین مراحل پس از پیروزی اولیه از طرف دولت رسمی روز اتخاذ شد، از جانب نویسندگان و مورخان سیاسی-اجتماعی تاریخ معاصر ایران، مکرر نوشته شده است. اما آنچه تاکنون از جانب نویسندگان و تحلیل‌گران کمتر مورد نظر قرار گرفته، بررسی آثار و نتایج این سیاست از دیدگاه آماری و تحلیل اقتصاد سیاسی است.

بر همان سیاست اقتصاد بدون نفت، در سال‌های 30 تا 32 و سپس بعد از کودتای 28 مرداد، از جانب شاه تعریف‌های فراوان شد و تحت عنوان «سیاست کذایی»، «انحطاط و فقر جامعه ایران» و «سیاست انزوای ایران» مورد حمله قرار گرفت. انتشار کتاب پنجاه سال نفت از طرف مصطفی فاتح که شهرت و صورت یک کارشناس نفتی را داشت، سبب شد که در بسیاری از محافل ناآگاه یا ذی‌غرض، نظرات وی را واقعا کارشناسانه تلقی کنند و ادعاهای وی را مبنی بر تورم قیمت‌ها، پایین آمدن سطح تولید و اشتغال و انحطاط اقتصاد ملی و ... جدی بگیرند و ساختمان تصوری بر آن بنا کنند.

انور خامه‌ای نویسنده کتاب «اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق» که خود از صاحبنظران و مطلعین باارزش مسائل سیاسی-اجتماعی پنجاه سال آخر ایران است با تکیه بر سوابق ممتد و پرشور خود در فعالیت‌های سیاسی و مکتبی، در این علم و کارشناسی از جانب شخصی که خود از برجستگان تفکرات سیاسی-اجتماعی چپ در آن روزگار بوده و استنتاجات ملی و واقع‌گرایانه‌ای که کرده است بر اهمیت و سندیت کتاب می‌افزاید.



انور خامه‌ای فعال سیاسی، نویسنده، مترجم ایرانی محسوب می‌شد. او در اعتراض به سیاست‌های کمیته مرکزی حزب توده در دی‌ماه ۱۳۲۶ به همراه خلیل ملکی و جلال آل احمد با همراهی جمعی دیگر از اعضای حزب، انشعابی را ایجاد کردند. از جمله آثار به جای‌مانده از وی می‌توان به کتاب‌های «خاطرات سیاسی»، «خاطرات روزنامه‌نگار» و «پاسخ به مدعی» اشاره کرد.

«اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق» کتابی است که روایت کودتای 28 مرداد از دهان گردانندگان آن مانند کرمیت روزولت و ودهاوس بهترین و محکم ترین سند است بر این‌که شکست حکومت مصدق از بنیاد سیاسی بود نه اقتصادی و این آن حقیقتی است که انور خامه‌ای در این کتاب می‌کوشد از راه دیگر یعنی با زبان آمار و واقعیات اقتصادی آن را ثابت کند.

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست وضع اقتصادی ایران پیش از ملی کردن نفت را بررسی می‌کند و بخش دوم به وضع اقتصاد در دوران حکومت مصدق می‌پردازد. بخش دوم در 10 فصل تنظیم شده است. ملی کردن نفت و واکنش انگلیس و آمریکا، پی‌ریزی اقتصاد بی نفت، تحول قیمت‌ و هزینه زندگی در زمان مصدق، بازرگانی خارجی، وضع کشاورزی و اصلاحات آن در دوران حکومت مصدق، آیا از سرمایه‌گذاری و تولید صنعتی کاسته شد؟، ساختمان و بهای مسکن در زمان حکومت مصدق، کارهای زیربنایی و حمل و نقل، بیلان مالی و پولی دولت مصدق و موازنه پرداخت‌ها در دوران حکومت مصدق در این بخش آمده است.

بخش نخست کتاب وضع اقتصادی ایران در دوران پیش از ملی کردن صنعت نفت، به ویژه در سال‌های پس از شهریور 1320 بررسی شده است. این بررسی می‌توانست به صورت تحلیلی از بخش‌های مختلف اقتصاد، مثلا بخش خصوصی و بخش عمومی، یا بخش کشاورزی، بخش صنعتی، بخش بازرگانی و بخش خدمات و غیره انجام گیرد. بخش دوم فقط به بررسی وضع بخش‌های مختلف اقتصاد و تحول آن‌ها در دوران حکومت مصدق پرداخته و نشان می‌دهد که نه تنها انحطاط یا رکودی وجود نداشته بلکه به‌رغم دشواری‌های خارجی و داخلی فراوان رشد متعادل و متوازنی پدید آمده بوده است که اگر کودتای 28 مرداد راه ادامه آن را نبریده بود، به اقتصادی واقعا بی‌نفت و شکوفا منتهی شد. در این بخش روشن شده که برخلاف تبلیغات بلندگوهای داخل و خارجی استعمارگران جهان نه تنها سطح زندگی توده‌های مردم پایین نیامده بود بلکه در بعضی زمینه‌ها نیز راه یافته بود. بنابراین جایی برای نارضایتی آن‌ها وجود نداشت. نه تنها در میان توده‌های محروم، به‌ویژه روشنفکران، پیشه‌وران، کشاورزان و کارگران نارضایت عموم دیده نمی‌شد، حتی در میان بازاریان، بازرگانان و سرمایه‌داران غیر وابسته نیز چنین نارضایتی به چشم نمی‌خورد.



موضوع این کتاب اقتصاد بی نفت در دوران زمامداری دکتر مصدق است و شامل بررسی سیاست‌ها و اقدامات اقتصادی است که حکومت مصدق برای پیکار علیه شرکت نفت انگلیسی و به ویژه پایداری در برابر تحریم سهمگین کارتل جهانی نفت به کار بست و نتایجی است که از آن‌ها گرفت. در پرتو این سیاست‌ها و اقدامات کشور ما مدت 28 ماه تقریبا بی‌هیچ درآمدی از محل صدور نفت استوار ایستاد و نه تنها خدشه و خللی بر اقتصاد کشور وارد نیامد بلکه اقتصاد ما که پیش از آن بحران‌زده و گرفتار رکود و حتی ورشکستی بود سلامت خود را بازیافت و به صورت اقتصادی متعال و متوازن درآمد.

انور خامه‌ای می‌گوید: «هدف اصلی از نگارش این کتاب در درجه اول این است که بطلان افسانه دروغین «شکست اقتصادی مصدق» -که ساخته و پرداخته قدرت‌های بزرگ استعمارگر و بلندگوهای تبلیغاتی خارج و داخل آن‌هاست و نادرست بودن تمام انتقادها و ایرادها را نشان دهم و به کمک آمار و واقعیات مسلم و خدشه‌ناپذیر ثابت و مدلل سازم. هدف دیگر من این است که نشان دهم سیاست اقتصاد حکومت مصدق با توجه به شراط موجود آن زمان روی هم رفته، واقع‌بینانه‌ترین، موثرترین و مفیدترین سیاستی بوده است که به سود ملت ایران و برای حفظ منافع و مصالح این کشور می‌شد اتخاذ کرد. طبیعی است که به طور ضمنی در این کتاب استراتژی اقتصاد بی‌نفت در شرایط آن دوران نیز مطرح و بررسی شده است.»

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «حکومت دکتر مصدق تنها به ثابت نگاه داشتن بهای کالاهای ضروری و جلوگیری از افزایش هزینه زندگی قشرهای محروم و رنجبر اکتفا نکرد؛ بلکه با وجود محدودیت‌ها و مضیقه مالی که داشت تا حدودی که می‌توانست برای بالابردن سطح زندگی آن‌ها و افزایش درآمدشان اقدام کرد. در این زمینه می‌توان از قانون «کمک ترمیم حقوق دبیران و آموزگارن» مصوب 12 خرداد 1330 و قانون «اضافه اعتبار بودجه فرهنگ» مصوب 30 آذر 1331 و قانون «اجازه پرداخت چند فقره اعتبار اضافه اعتبار بودجه فرهنگ» مصوب 30 آذر 1331 و قنون «اجازه پرداخت چند فقره اعتبار اضافه حقوق مستخدمین جزء و دون پایه» مصوب 5 اسفند 1331 نام برد. مطابق قانون اول «کمک ترمیم حقوق دبیران و آموزگاران شاغل ر که طبق تبصره یک ماده واحد مصوب مهر 1323 سال‌ها بود پرداخت نشده بود، پرداخت شد و در حقیقت ظلم و تبعیض را که سال‌ها بود دولت میان فرهنگیان و سایر کارمندان قائل شده بود، برطرف ساخت و بر درآمد و حقوق فرهنگیان مبلغی افزوده شد و در پرداخت آن نیز اولویت به دبیران و آموزگاران شهرستان‌‌ها داده شد.»

چاپ سوم کتاب «اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق» نوشته انور خامه‌ای در 196 صفحه، شمارگان 550 و قیمت 48 هزار تومان از سوی انتشارات ناهید منتشر شده است.