به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دوئلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»،‌ «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «چهل حدیث در فضیلت قرآن کریم»، «خورشید هفتم؛ نگاهی به زندگانی امام موسی بن جعفر (ع)»، «گفتاری در سیاست و قدرت عصر عباسی اول» و… در تازه‌ترین مطلب ارسالی خود به ایبنا درباره عید مبارک و سعید غدیر نوشته است. این مطلب را در ادامه بخوانید:

رویداد غدیر از روزهای تاریخی و باشکوه جهان اسلام به شمار می‌رود. در چنین روزی خاتم پیامبران(ص) در بازگشت از واپسین حج خویش (حجة الوداع) آن واقعه تاریخی را در منطقه غدیر رقم زد و در جریان آن، امام علی(ع) به امر خداوند بلند مرتبه به پیامبر (ص)، به عنوان جانشین و پیشوای مسلمانان پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) برگزیده شد.

این رخداد برجسته از اهمیت تاریخی بسیاری برخوردار بوده و در طول تاریخ همواره مورد عنایت ویژه سرایندگان، نویسندگان، پژوهشگران و دانشمندان قرار داشته و سخنان بسیاری پیرامون آن گفته شده و اشعار فراوانی نیز درباره آن از سوی سرایندگان ساخته شده که بخشی از آن در کتاب‌هایی همچون «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» تالیف مرحوم علامه امینی گردآوری شده است. طبیعی است این رویداد بسیار مهم و سرنوشت ساز که آغاز دوران امامت ارزیابی می گردد، ناگفته‌های فراوانی داشته است. در ادامه این نوشتار خواهیم کوشید به بخشی از ناگفته‌های آن اشاره کنیم. (ر.ک: الخصال، ج ۱ ص۹-۱۰؛ أعیان الشیعة، ج۱، ص ۲۹۰)

از أصبغ بن نباته (یکی از یاران امام علی) روایت شده است، امیر مومنان (ع) (در روزگار خلافت خویش) مردم را سوگند داد اگر کسی حدیث غدیر خم را از پیامبر خدا(ص) شنیده است، از جای خویش برخیزد.

بیش از ۱۰ تن از حاضران در آن مجلس از جمله ابو أیوب أنصای» و أبو زینب برخاستند و گفتند: ما گواهی می‌دهیم که رسول خد ا(ص) در حالی که دستِ شما را در روز غدیر خم گرفته بود، فرمود: 
آیا گواهی می‌دهید که من [پیام خداوند جهانیان] را رساندم و نصیحت کردم؟ آنگاه فرمود: آگاه باشید خداوند عزوجل ولی و سرپرست من است و من ولی مومنانم. هر کس را که من مولای اویم، این علی (ع) [همین که دستش را گرفته‌ام] مولای اوست. خداوندا، کسانی را که او را دوست می دارند، دوست بدار و با دشمنانش دشمنی ورز... (ر.ک: اسوه رادمردی، ص ۱۵۰)

مشابه این روایت، از زیاد بن أبی زیاد نیز نقل شده است؛ طبق این روایت، امیر مومنان (ع) مردم را سوگند داد تا هر مسلمانی که از رسول خدا (ص) [جریان ولایت امیر مومنان (ع) و سرپرستی آن حضرت] در روز غدیر خم شنیده است، برخیزد. در آن هنگام، ۱۲ تن از اصحاب پیامبر (ص) که در نبرد بدر حضور داشتند، برخاستند. (ر.ک: الغدیر، ج ۱ ص ۱۶۹)

عمر بن عبد العزیز بن مروان بن حکم، یکی از خلفایی به شمار می‌رود که در روزگار خلافت خویش (از سال ۹۹ هجری تا ۱۰۱) به جریان غدیر و آنچه از پیامبر خدا (ص) نقل شده است، اشاره کرده و صحت آن را تصدیق کرده و به جریان غدیر اشاره داشته است:

از یزید بن عمر بن مسروق چنین نقل شده است:
«هنگامی که در شام بودم ، عمر بن عبد العزیز [خلیفه اموی] به مردم بار عام داده و به آنان صله می‌داد. من نیز به دربار رفتم. گفت: تو از کدام قبیله‌ای؟ پاسخ دادم: قریش. خلیفه اظهار داشت: از کدام تیره قریش؟ گفتم: از بنی هاشم. گفت: از کدام تیره بنی هاشم؟ گفتم: از نزدیکان علی (ع) او گفت: کدام علی؟ سکوت اختیار کردم. خلیفه دستش را بر سینه اش قرار داد وگفت: به خدا سوگند من نیز از دوستداران علی بن أبی طالب (ع) هستم. سپس گفت: گروهی [از محدثان] به من گفته‌اند از رسول خدا (ص) شنیده‌اند که می‌فرمود: هر آن کس را که من مولای اویم، علی (ع) مولای اوست.» (همان، ص ۲۱۰)

گروه بسیاری از شاعران نیز در طول سده‌های گذشته این جریان تاریخی را در سروده‌هایشان زنده نگاه داشته و به آن اشاره جسته و در قالب شعر، آن را روایت کرده‌اند. شاعران بزرگ و نامداری همانند حسان بن ثابت أنصاری، کمیت بن زید أسدی، سید حمیری، شریف رضی، شریف مرتضی و... در سروده‌هایشان به توصیف این رویداد پرداخته و کوشیده‌اند این جریان را حفظ و حراست کنند.

از مشهورترین سروده‌هایی که درباره غدیر سروده شده است، سروده حسان بن ثابت بوده که در همان روز در حضور پیامبر (ص) و امیر مومنان (ع) خوانده شد:
یُنادِیهِمُ یَومَ الغَدیرِ نَبِیُّهُم * بِخُمٍّ وَ أسمِع بِالرَّسولِ مُنادِیا
یَقولُ: فَمَن مَولاکُمُ وَ وَلیُّکُم * فَقالُوا وَ لَم یَبدُوا هُناﻙَ التَّعامِیا
إلهُكَ مَولانَا وَ أنتَ وَلیُّنَا * وَ لَم تَرَ مِنَّا فِی الوِلایَةِ عَاصِیا
فَقَالَ لَه قُم یَا عَلِیُّ فَإنَّنِی * رَضِیتُكَ مِن بَعدِی إمامَاً وَ هَادِیَا
فَمَن کُنتُ مَولاهُ فَهذَا وَلِیُّه * فَکُونُوا لَه أنصارَ صِدقٍ  مُوالِیَا
هُناﻙَ دَعَا اللهمَّ وَالِ وَلیَّه * وَ کُن للذی عَادَی عَلِیّاً مُعادِیَا

ترجمه ابیات به شرح زیر است:

در روز غدیر در منطقه خم [غدیر خم]، پیامبر اکرم (ص) مردم را مورد ندا قرار داد و پیامبر (ص) چه نیک منادایی است.

[پیامبر ص] در حالی که هیچ تردید و نکته مبهمی [در این سخن] وجود نداشت، چنین فرمود: چه کسی ولی، پیشوا و سرور شما مردم است؟

[مردمی که در آن منطقه حاضر بودند، عرضه داشتند:] خدایت مولای ماست و شما [ای پیامبر ص] سرپرست ما هستی و در میان ما، نافرمانی را نخواهی یافت.

[در آن هنگام] پیامبر (ص) فرمود: ای علی (ع) برخیز که من پسندیدم تو پس از من امام و رهنمون کننده مردم [به راه صواب و نیک] گردی.
هر آن کس را که من پیشوای اویم، او [علی ع] سرپرست اوست. پس یاران نیک و دوستان راستینی برای او باشید.

آن زمان رسول خدا (ص) چنین دعا فرمود: خداوندا: دوستدارش را دوست بدار و نسبت به کسی که با او دشمنی می‌کند، دشمن باش.
آنچه که از حسان بن ثابت انصاری نقل شده، می‌توان طلیعه اشعاری دانست که درباره رویداد تاریخی غدیر سروده شده است؛ پس از حسان، خیل وسیعی از سرایندگان آیینی به سرودن اشعاری با مضامین مرتبط با غدیر و ترسیم این رویداد مهم اسلامی همت گماشته و گوشه‌ای از این اشعار به دست ما و روزگار ما رسیده است. شاعرانی همانند کمیت بن زید اسدی، سید حمیری، عبدی کوفی، دعبل خزاعی، دیک الجن، شریف رضی، شریف مرتضی و... در این خصوص اشعار زیبایی سروده‌اند که علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعه آنها به دیوان شاعران فوق مراجعه کنند.

یکی از این سروده‌ها که در ستایش امام علی (ع) در زمان حیات آن حضرت (ع) سروده شده، سروده معروف قیس بن سعد در هنگامه نبرد صفین است که به رویداد غدیر اشارت کرده و چنین سروده است:

وی در محضر امام (ع) این ابیات را قرائت کرد:
قُلتُ لَمَّا بَغَی العَدوُّ عَلَینَا  * حَسبُنَا ربُّنَا وَ نِعمَ الوَکِیلُ
حَسبُنَا ربُّنا الذی فَتَحَ البـِ  * رَّةَ بِالأمسِ وَ الحَدِیثُ طَویلُ ...
وَ عَلیٌّ إمامُنَا وَ إمامٌ * لِسِوانا أتَی بِهِ التَّنزیلُ
یَومَ قَالَ النَّبیُّ: مَن کُنتُ مَولا  * هُ فَهذا مَولاهُ خَطبٌ جَلِیلُ
إنَّمَا قَالَهُ النَّبیُّ عَلَی الأمَّةِ  * حَتمٌ ما فِیه قَالٌ وَ قِیلُ (ر.ک: دیوان قیس بن سعد بن عبادة، ص ۱۲۳)

ترجمه ابیات چنین است:
 
هنگامی که دشمن به ما ستم روا داشت، گفتم: خداوند ما را بس که بهترین وکیل است.

پروردگارمان ما را کفایت می‌کند؛ همان که دیروز [در گذشته] نیکی و احسان به ما روا داشت و سخن بسیار است...

علی (ع) [به گواهی آیات قرآن] امام و پیشوای ما بوده و پیشوای دیگران نیز هست و این چنین قرآن [که از جانب خداوند فرستاده شده است] برایمان آورده است.

روزی که پیامبر (ص) فرمود: هر کس من مولای اویم، او [امام علی بن أبی طالب] نیز مولا و پیشوای اوست. [آن روز رویداد بزرگی رخ داد].
گفته پیامبر (ص) برای امت [در روز غدیر خم] حتمی بوده و درباره‌اش قیل و قال [شبهه و تردیدی] وجود ندارد.

رویداد تاریخی غدیر را می‌توان از مهمترین رخدادهای تاریخ صدر اسلام برشمرد که در بسیاری از منابع معتبر روایت شده است و گروه گسترده‌ای از عالمان و محدثان شیعه و سنی به نقل آن پرداخته‌اند و درباره آن تحلیل‌های خویش را ارایه کردند و سخنان فراوانی پیرامون این رویداد برجسته تاریخی در منابع گوناگون تاریخی، روایی، تفسیری، ادبی و... گفته شده و ناگفته‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد که کمتر بدان پرداخته شده است.

این رویداد مهم تاریخی، انعکاس گسترده و ژرفی در متون ادبی (اعم از شعر و نثر) داشته و بسیاری از شاعران به این جریان اشاره کرده و در وصف آن شعرها سروده و کوشیده‌اند با زبان شعر و ادبیات این رویداد مهم را ثبت کرده و به نسل‌های آتی منتقل کنند.

فهرست منابع
۱- امین، محسن، أعیان الشیعة بیروت، دارالتعارف
۲- امینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، تهران، دارالکتب الاسلامیة ۱۳۷۴
۳- صدوق، ابن بابویه قمی، الخصال، قم، مؤسسة النشر الاسلامی ۱۴۰۳ ق
۴- عطار، قیس، دیوان قیس بن سعد، قم، انتشارات دلیل ما ۱۳۷۹
۵- گودینی، محمد جواد، اسوه رادمردی، تهران، نشر نظری ۱۳۹۹