روح نمایش در دوران دفاع مقدس
احمد جولایی در ابتدای سخنان خود با اشاره به مسأله ماهیت و ذات هنر، گفت: هنر ماهیت اغناء‌کنندگی دارد و نمایش هنر زنده است. بقیه هنرها تاریخشان گذشته است، اما هنر نمایش، هنر معمولی نیست. به این هنر، ابرهنر می‌گویند. هنر رنگ، نور و ادبیات باید به خدمت هم دربیایند تا هنری مانند تئاتر شکل بگیرد.
وی افزود: در اینجا نمایش صحنه‌ای مدنظر است که جنس و خوراک آن حادثه و اتفاق است. نمایش، در زمینه‌های مختلف کاربرد دارد، یکی از آن‌ها نمایش نیروهای نظامی است. نیروهای نظامی معتقدند که اگر جنگ اتفاق بیفتد، خسارت زیادی دارد، به همین دلیل برای نشان دادن قدرت نظامی خود، مانور انجام می‌دهند که همین یک نمایش است. در یک نمایش خوب، اگر مسائل علمی و فنی درست درنظر گرفته شود، بعد از هر تلخند یا زهرخند باید تجربه‌ای به‌دست آورده شود.
این پژوهشگر با بیان اینکه نمایش، مخاطب را در موقعیت‌های خاص قرار می‌دهد، اظهار کرد: در اولین روزی که جنگ در خرمشهر شروع شد، زنان مجبور شدند کیلومترها پیاده راه بروند. درست است درگیری جنگ‌ها بیشتر با مردان بوده، اما نسبت زنان به مردان، یک به دو است. وقتی یک دوم افراد جامعه درگیر مسأله‌ای می‌شوند، مگر می‌شود یک دوم دیگر آرام بگیرند و هیچ کاری انجام ندهند؟ زنانی در دوران دفاع مقدس بودند که لباس رزمندگان را می‌شستند و گاه با تکه‌های بدن آن‌ها در این لباس‌ها مواجه می‌شدند که آن‌ها را دفن می‌کردند. همانند این حضور را در سال 1298 داریم که با نیروهای انگلیسی مواجه می‌شوند و به نوعی قدرت خود را به رخ دشمن می‌کشند.
جولایی ادامه داد: یکی از حافظان نام، زنان هستند. پدر، نان می‌آورد، ولی مادر، نام می‌بخشد و هویت می‌دهد. زنان هم مانند مردان نقش‌های اجتماعی دارند. به همین دلیل در جریان کشف حجاب، می‌بینیم که چگونه نقشآفرینی می‌کنند. ما 6 هزار شهیده در کشورمان داریم. در بین آزادگان و اسرا هم بانوانی بوده‌اند که به اسارت درآمده‌اند. این موارد، نشان‌دهنده این مسأله است که زنان در عرصه‌های مختلف، وظایفی برعهده داشته‌اند که برخی نقش‌ها در قالب درام و نمایش درآمده است.
این پژوهشگر با معرفی دوره دفاع مقدس به‌عنوان دوره‌ای که روح نمایش در آن وجود دارد، گفت: از زمان پذیرش قطعنامه در دوران دفاع مقدس، ماجرا وارد فاز جدید شد و این تغییر شرایط باعث شد با تدارک فضای جالب‌تر، جشنواره‌های مختلف برگزار شود. حاصل کار تعدادی از این جشنواره‌ها 6 جلد کتاب است که حجم بالایی از فعالیت‌ها در آن‌ها منعکس شده و همچنان نیز در حال تکمیل است.
خلأ نگاه‌های بومی در ادبیات مرتبط با زن و دفاع مقدس مشهود است
مریم شادی، نویسنده حوزه دفاع مقدس نیز با اشاره به موضوع بانوان و ادبیات دفاع مقدس، بیان کرد: با بررسی و تبیین جایگاه بانوان و دفاع مقدس، آن چیزی که در حوزه زن و دفاع مقدس شاهد هستیم، این است که تولیدات ادبی و هنری، متضمن چند نکته است. نخست اینکه متون ادبی که با آن مواجه هستیم، به بخشی از حضور زنان در دفاع مقدس پرداخته‌اند و اکثر متون از تاریخ شفاهی قابل وصول نیست.
وی افزود: نکته دیگر این است که خلأ نگاه‌های بومی در ادبیات مرتبط با زن و دفاع مقدس مشهود است. ما با جنسیتی به نام زن مواجهیم که در دفاع مقدس حضور یافته و قرار است به جامعه ارائه شود. اگر به حضور زنان در جامعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نگاه کنیم، تحول جدی بعد از انقلاب در شکل و نوع حضور زنان را در جامعه شاهد هستیم. بانوان در دوران دفاع مقدس تلاش کردند تا با عاطفه و شجاعت در میدان حاضر شوند، اما آنچه حضور زنان را برجسته می‌کند، این است که با وجود بایدها و نبایدهایی که به نقش آن‌ها تحمیل شده، چقدر این حضور را موفقیت‌آمیز بروز داده‌اند و هنرمندانی که تلاش کرده‌اند این حضور را به جامعه ارائه دهند، چقدر موفق بوده‌اند؟ و نگاهی که به بانوان در ادبیات دفاع مقدس شکل گرفته، چگونه است؟
این نویسنده آثار دفاع مقدس با بیان اینکه درخشان‌ترین آثار در حوزه زنان و دفاع مقدس به تعداد انگشتان یک دست نیست و بیشتر جنبه عمومی دفاع مقدس در آثار مورد بررسی قرار گرفته است، ادامه داد: آنچه با محوریت زن و دفاع مقدس در حوزه ادبیات ارائه شده، غناء کمی و کیفی ندارد. ادبیات زن و دفاع مقدس عاری از نگاه بومی است، شاید چون دانشنامه معتبر در حوزه زن و دفاع مقدس نداریم.
شادی گفت: آنچه در حوزه ادبیات بومی بانوان و دفاع مقدس وجود دارد، بسیار کم است. نگاه ما اکنون به بانوان در دفاع مقدس در جوامع بومی و محلی بسیار متفاوت است. تولید ادبیات اگر متناسب با فرهنگ بومی شکل نگیرد، اثربخشی لازم را ندارد. داستان باید با نگاه بومی بررسی شود. نگاه بومی به بانوان در دفاع مقدس، شاقول ما برای بررسی نقش زنان در دفاع مقدس است.
وی اظهار کرد: نقش‌هایی که از بانوان در دوران دفاع مقدس دیده‌ایم، به دلیل ضعف تاریخ شفاهی نتوانسته‌اند در ادبیات داستانی ورود پیدا کنند. آنچه از بانوان و دفاع مقدس داریم، خاطرات مادران و همسران شهداست و آنچه مستقیما به بحث زن و دفاع مقدس با محوریت داستان می‌پردازد، کمتر از 19 درصد است. وجوه تاریخ شفاهی بسیار متفاوت است و اصلی‌ترین نقاط ضعف این است که هیچ تاریخ شفاهی را با هدف تولید ادبیات داستانی در زمینه حضور بانوان در دفاع مقدس جمع‌‌آوری نکرده‌ایم. اگر بزرگ‌ترین آثار ادبیات نمایشی و سینمای قرن اخیر را ملاحظه کنید، مشاهده خواهید کرد که وامدار یک داستان بزرگ هستند، بنابراین آنچه نیاز داریم، تولید اثر داستانی فاخر با محوریت زن دفاع مقدس است.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس، افزود: نکته دیگر این است که بسیاری از آثار ارائه شده نتوانسته آن‌طور که باید خود را به گفتمان بومی و محلی مناطق کشور نزدیک کند. نقشآفرینی لشکر خوبان زنان که در گیلان اتفاق افتاد، از رویدادهای مهم در حوزه نقش زنان در دوران دفاع مقدس است که حتی یک اثر در این زمینه نداریم. یا از موضوعات بکر دیگر، حضور زنان قزوین در دوران دفاع مقدس را داریم که به‌ویژه در عرصه پشتیبانی جنگ بسیار اثرگذار بودند و قابلیت ورود به عرصه داستان را دارند. با توجه به این ظرفیت‌ها، نهادهای متولی باید این سوژه‌ها را از حالت بکر به قابل وصول بودن برای نویسندگان تبدیل کنند.
شادی در پایان گفت: مسأله عشق در دفاع مقدس نکته دیگری است که بسیاری از نهادهای سیاستگذار با ایجاد ممیزها جذابیت‌های حضور زنان در دفاع مقدس را گرفته‌اند. درحالی‌که اگر این جذابیت برای نویسنده ایجاد شود، میتواند زمینه‌ساز تولید آثار معتبر در این زمینه شود. نکته دیگر، ارتباط بین جامعه هنرمندان و رسانه و سینماست که باید شکل بگیرد، اما در کشور ما خیلی ضعیف است. تاکنون کتاب‌های بسیاری در حوزه دفاع مقدس منتشر شده، اما فقط آثاری است که باید روی کاغذ خوانده شود و قابلیت تبدیل به فیلم‌نامه را ندارد. امید است در عرصه ادبیات داستانی، گام‌های جدیدتری برداشته شود و فقط به خاطره‌نویسی نپردازیم.
نظر شما