به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «مکاتبات میرزاملکم خان»، در باب مناسبات ایران و عثمانی و امور بین‌الملل با سخنرانی عباس قدیمی قیداری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، حسن حضرتی، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و نیلوفر میربلوک، یکی دیگر از مولفان کتاب از سوی سایت موسسه نیم‌روز برگزار شد.

عباس قدیمی قیداری، عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز با اشاره به اهمیت مکاتبات میرزاملکم خان گفت: این کتاب را باید جریانی دانست که در واقع پژوهش‌های مربوط به تاریخ اندیشه و تاریخ منورالفکری و روشنفکری ما را دنبال می‌کند. ضمن این‌که بخش‌هایی از تاریخ جدید ما را با توسل به منابع کمتر شناخته شده نطیر نامه‌هایی دانست که هم جنبه اداری دارد هم جنبه خصوصی و برای خواننده نکات بسیاری را روشن می‌کند.

او افزود: درباره ملکم کتاب‌های متعددی داریم اگر از اسناد دسته اول صرف‌نظر کنیم تحقیقات فراوانی درباره ملکم انجام شده است. خود این تعدد تحقیقات و پژوهش‌ها نشانه اهمیت اندیشه‌ها، رفتار سیاسی و اجتماعی اوست. کارهایی که درباره ملکم انجام شده از دهه 20 به بعد شمار آن به بیش از 20 تحقیق می‌رسد که در آن  آرا و اندیشه‌های ملکم را دست‌مایه پژوهش‌های روشمند و آکادمیک قرار دادند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز بیان کرد: آنچه که در این نامه‌ها و تلگراف‌ها آمده است آگاهی‌هایی فراوانی در ارتباط با شخصیت ملکم و ساختار اداری دولت در ایران به ما ارائه می‌دهد. توجه داشته باشید این نامه‌ها در دوره‌ای است که در ساختار اداری ایران و ساخت دولت اتفاقاتی رخ داده؛ در این دوره منصب صدراعظمی حذف شده و وظایف آن تقسیم شده است بین مستوفی‌الممالک و میرزا حسین‌خان مشیرالدوله. از لابه‌لای نوشته‌های ملکم مطالبی در رابطه با این اتفاق در ساخت دولت در ایران می‌خوانید که در واقع رویدادها و اتفاقات بخشی از ساختار سیاسی ایران را بیان می‌کند. افزون بر این مطالب و نکاتی را در رابطه با سیاست بین‌الملل و به ویژه رابطه ایران و عثمانی در خود جای داده است مانند اشغال قطور توسط عثمانی که کارگزاران ایران نمی‌توانند درباره آن با رایزنی و مذاکره کاری بکنند و آن را به دوباره به دست بیاورند. اما در کنگره برلین اتفاقاتی رخ می‌دهد که باعث می شود دوباره ملکم مورد توجه دولت ایران قرار بگیرد. لذا این مواردی است که بر دانسته‌های ما اضافه و این کتاب را از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌کند.

چهره بدون روتوش میرزاملکم در مکاتبات
حسن حضرتی در ادامه این برنامه گفت: هنگام مطالعه نسخه مکاتبات میرزا ملکم خان متوجه شدم دفترهای زیادی از او به جای مانده که از سوی همسرش به کتابخانه پاریس اهدا یا فروخته شده است. به نظرم باید به شکلی این نسخه‌ها در اختیار پژوهشگران ایرانی قرار بگیرد و منتشر شود. چون چاپ این متون و مکاتبات که تقریبا 150 سال پیش نوشته شده است می‌تواند اطلاعات خوبی به ما درباره تحولات تاریخ معاصر ارائه کند.

او افزود: وقتی مکاتبات ملکم را خواندم بسیار لذت بردم هم از قلم ملکم و هم از نکاتی که بیان می‌کند و دیدگاهی که از اوضاع ایران و عثمانی ارائه می‌دهد که به نظرم حاکی از شناخت خیلی خوبی است که از عثمانی داشت. او عثمانی را خیلی خوب می‌شناخت و بحث‌هایی که ارائه کرده دارای نکات مفید و ارزشمندی است. ضمن این‌که ارتباطات بسیار خوبی با عثمانی‌ها از جمله مصطفی رشیدپاشا، عالی‌پاشا، صادق‌پاشا، فوادپاشا و رفعت‌پاشا داشت که در مکاتبات با آنها نکاتی درباره عثمانی، اوضاع بین‌الملل و وضعیت سیاسی آن موقع را بیان می‌کند.

دانشیار تاریخ دانشگاه تهران درباره ارتباطات سیاسی میرزاملکم در لندن اظهار کرد: او زمانی مکاتبات را انجام می‌دهد که در لندن حضور دارد و عثمانی را از نزدیک دیده و کاملاً شناخت پیدا کرده و بر این اساس تحلیل‌های او را در مورد مسائل ایران و عثمانی عمیق کرده است. ضمن این‌که با لاردربی و سایر نماینده‌های انگلیس در عثمانی هم ارتباط دارد و درباره مسائل ایران با آنها گفت‌وگو می‌کند و دقیقا می‌داند از چه زاویه‌ای درباره قطور و کلات با وارد بحث بشود؛ ضمن این‌که مسائل حقوقی این منازعات را به خوبی می‌شناسد و همه این نکات دستش را بالا می‌گیرد برای این‌که موقعیت برتری در این گفت‌وگوها داشته باشد.

حضرتی گفت: این کتاب همان‌طور که اشاره شد تصویری تقریباً بدون روتوش از ملکم ارائه می‌کند از آنجا که این مکاتبات بخشی رسمی و بخش دیگری غیررسمی و نامه‌هایی به دوستانش همچون میرزاحسین‌خان سپهسالار است؛ برای همین خیلی سریع و بدون هیچ ملاحظه و تعارفی ملکم در نامه‌ها حرف می‌زند و این رویه فرصتی در اختیار ما قرار می‌دهد تا با شخصیتش بیش از پیش آشنا بشویم؛ شخصیتی که همان‌طور که در مقدمه هم نوشتم، به نظرم شخصیتی خاکستری است یعنی هم محاسن زیادی دارد هم معایب زیادی. در برخی مواقع منافع شخصی را به منافع ملی ترجیح می‌دهد هر چند در بعضی موارد برای منافع ملی ایران تلاش زیادی انجام می‌دهد.

او در ادامه با رد مدعای یکی از نظریه‌پردازان درباره عدم تاثیرپذیری ایران از مشروطه عثمانی بیان کرد: اخیراً سید جواد طباطبایی در یک سخنرانی گفته بود ما در تحولات جدید به ویژه در رابطه با مشروطه از عثمانی تاثیری نگرفتیم و این سخن را با قاطعیت عنوان کرد که حتی یک سند هم در این رابطه وجود ندارد! هر چند ارادات زیادی به دیدگاه‌های او دارم اما چون در این رابطه بحث تاریخی می‌کند به نظرم در اینجا خیلی به خطا سخن می‌گوید چون این نسخه یکی از کتاب‌ها، منابع و متون تاریخی است که مدعای سید جواد را رد می‌کند. زیرا این کتاب نشان می‌دهد یکی از کارگزاران دولت ایران به نام میرزاملکم‌خان چه‌قدر متاثر از تحولات عثمانی است؛ وقتی درباره نوسازی، تجدد و مدرنیزاسیون در ایران صحبت می‌کند و چه‌قدر برای این قضیه حرص و جوش می‌خورد!

این مترجم و نسخه‌پژوه عنوان کرد: میرزاملکم چقدر تاکید می‌کند که با این روند عثمانی از ما جلو خواهد زد اگر در واقع به این مسائل توجه نکنیم. یعنی هر چه درباره به اصطلاح ترقی و پیشرفت ایران صحبت می‌کند بعد از آن یک ارجاعی به کشور مسلمان دیگری به نام عثمانی می‌دهد. با بیان این نکته خواستم بگویم با توجه به چنین منابع و متونی شاید به ما و به کسان دیگری که در این حوزه حرف می‌زنند و نظریه‌پردازی می‌کنند به مورخ و غیرمورخ کمک می‌کند که ماجرا را در این رابطه عمیق‌تر ببینند.

گلایه میرزاملکم از واریز نشدن حقوقش
در پایان برنامه نیلوفر میربلوک گفت: مکاتباتی که در این نسخه آمده در یک بازه زمانی یک ساله است و اغلب نامه‌ها خطاب به میرزاحسین خان سپهسالار است و قلم گیرای ملکم باعث شده که خواندن آن جذاب شود و اتقافات و رویدادهای این دوره را مورد توجه مخاطب قرار می‌دهد که در این رویدادهای جهان با محور تحولات ایران و عثمانی در این مکاتبات بیان شده است.

او افزود: در این مکاتبات شخصیت میرزاملکم بدون پرده به نمایش درمی‌آید و ویژگی‌های او را عیان می‌کند. میرزاملکم در نامه‌هایش به میرزاحسین خان سپهسالار از نگرفتن حقوقش گلایه می‌کند که اگر حقوقش را واریز نکنند دیگر به تلگرافات دولت ایران پاسخ نخواهد داد. در واقع او به صورت واضح و عیان نظرات و نکات موردنظرش را به عنوان یک کارگزار دولت ایران بیان می‌کند.

این دانشجوی پژوهشگر تاریخ عنوان کرد: میرزاملکم در این نسخه نگاه و نظراتش درباره روند تجدد و مقدمات آن از جمله احداث راه‌آهن، تاسیس بانک و بهره‌برداری از منابع و جنگل‌ها را بیان می‌کند و متذکر می‌شود که اگر ما با اتفاقات و تحولات روز دنیا همراه نشویم دیگر در تحولات جهانی ما را به عنوان یک کشور نخواهند شناخت. همچنین در این مکاتبات گزارش و نکاتی از روند جنگ میان روسیه و عثمانی وجود دارد و نوع جهت‌گیری که کشورهای دیگر از جمله ایران در رابطه با آن دارند گام به گام بیان شده است.