به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» در راستای روایت شاهنامه از تاریخ ساسانیان، از شرح ماجرای شورش بر خسروپرویز تا فروپاشی سلسله ساسانی را در شاهنامه با روایت‌های مهم‌ترین منابع اسلامی و نیز منابع بیزانسی، ارمنی و سریانی مقابله کرده، همانندی‌ها و تفاوت‌های آنها را بررسی کرده، برتری‌ها و کاستی‌های روایت شاهنامه را نشان داده و به معرفی گزارش‌های تاریخی شاهنامه از این دوره که در منابع دیگر یافت نمی‌شود، پرداخته است. نشست نقد و بررسی کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» از سلسله نشست‌های کتاب‌محور ادب پارسی یکشنبه 6 شهریور 1401 در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در این مراسم دکتر صفورا برومند، دکتر بهرام پروین گنابادی و دکتر آرزو رسولی با حضور دکتر زاگرس زند، مولف کتاب، سخنرانی کردند.
بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر حوزه تاریخ گفت: قدمای ما زمانی که کتابی تالیف می‌کردند، حتما باید پیش از آنکه وارد بحث شوند، به دو پرسش پاسخ می‌دادند؛ سبب تالیف کتاب چیست، چه نیازی به این کتاب است؟ تحلیل محل نزاع قصه چیست و داستان از کجا آغاز می‌شود، کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» مقدمه موجزی دارد و در همانجا به هر دو پرسش پاسخ می‌دهد.
وی افزود: نگاه قدمای ما این‌گونه بوده است. بسیاری هشدار داده‌اند که شاهنامه را به مثابه یک متن تاریخی نبینید و کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» بعد از مقدمه و طرح مساله اینکه چه کسانی چه دیدگاهی دارند، به منابع تاریخی می‌پردازد و تطبیق کتاب با منابع تاریخی است. این کتاب یک پژوهش دانشگاهی صرف برای متخصص نیست بلکه غیرمتخصص را هم به خودش جذب می‌کند.
پروین گنابادی در ادامه بیان کرد: در این مورد که آیا شاهنامه فقط تاریخی است یا ادبی، بحث‌های زیادی شده است. در دهه 80 ما شاهد نوتاریخ‌گرایی یا تاریخ‌گرایی نوین بودیم. در این راستا هر متنی یک تاریخ است و هر تاریخی یک متن ادبی است. هر متنی چون متن است، پس تاریخ است.
وی در ادامه گفت: عروضی در زمان خودش تحت تاثیر دربار آن زمان شعر را یک مساله حاکمیتی پولساز می‌بیند. اصلا نمی‌گوید شعر یک هنر است، آن رژیم قدرت یا گفتمان حاکم طبیعتا بر شاهنامه هم حاکم است. فردوسی اخلاق‌مدار است، نگاه اخلاق‌مدار بر شاهنامه دارد و روایت دقیقی را دقیق در شاهنامه می‌آورد. استناد پشت شاهنامه نگاه خردمندانه است به جهان. باید به این نکته دقت کنیم؛ زمانی که فردوسی با دقیقی این‌گونه برخورد می‌کند حتما با روایت‌های دیگر هم این‌گونه برخورد می‌کند.
این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه ما تاریخ را سرسری گرفتیم، بیان کرد: چند نفر از ما تاریخ بیهقی را درست خوانده‌ایم؟ شاهنامه از رشته ادبیات بیرون نرفته است. از سال 1328 تا 1391 در حدود 20 پایان‌نامه کار شده است که تنها یک درصد را پایان‌نامه‌هایی به خود اختصاص داده‌اند که در مورد شاهنامه نوشته شده است. در حالی‌که شاهنامه یک متن ادبی نیست بلکه یک متن تاریخی است که بسیار هم موفق بوده است.
حضور نویسنده در بخش‌های کتاب کاملا محرز است
در ادامه این نشست صفورا برومند، پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه گفت: برای ما پژوهشگران حوزه تاریخ دیدن یک اثر که توسط پژوهشگری بسیار علاقه‌مند به سرانجام رسیده بسیار ارزشمند و مایه فخر است.
وی افزود: ما مورخ‌ها زمانی که یک کار پژوهشی را بررسی می‌کنیم، ساختاری که کار پژوهشی انجام شده بسیار مهم است. اینکه حاصل و نوآوری‌ها به چه اندازه است و اینکه نحوه انتشار اثر چگونه بوده است.
برومند بیان کرد: کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» علاوه بر ساختار نشر اگر ظاهری در نظر بگیریم، موارد بسیار دیگری رعایت شده است. از جنبه ظاهری که بگذریم وارد جنبه علمی می‌شویم. انتخاب موضوع بسیار آگاهانه و دقیق بوده است. هر پژوهشگری به سراغ این بخش از ادبیات نمی‌رود زیرا تاریخ ساسانی و دهه پایان حکمرانی ساسانی برهه زمانی بسیار مهمی است که هنوز هم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و حرف و سخن در مورد آنها وجود دارد.
وی گفت: در مورد این برهه تاریخی رویکردهای جانبدارانه بسیاری وجود دارد و ما بسیار علاقه‌مندیم که یک تحلیل صحیح از سقوط ساسانیان داشته باشیم، کار بزرگی که دکتر زند به آن توجه داشته است. تیم اساتید راهنمایی و مشاوره تیم دقیقی بودند. در مقدمه کتاب دلنشین چرایی و چگونگی علاقه‌مندی به شاهنامه را بیان کرده و در نهایت حاصل کار متنی روان است، برخلاف متون دیگر پیچیده نیست و با سطوح مختلف از مخاطبان ارتباط برقرار می‌کند.
برومند افزود: در هر صفحه از کتاب اطلاعات جدید به خوبی آنچه که فردوسی به نظم درآورده وجود دارد و جناب زند نظم را به یک نثر رسا و شیوا تبدیل کرده است و اگر کسی توان مطالعه شاهنامه را به نظم نداشته باشد کاملا می‌تواند با متن شاهنامه ارتباط برقرار کند و به خوبی از منابع استفاده کرده است. مولف تنها به ذکر روایت‌ها اکتفا نکرده بلکه حضوری تحلیلی در تمام بخش‌های کتاب دارد. حضور نویسنده در بخش‌های کتاب کاملا محرز است. این تسلط و شجاعت را داشته که نظرات خویش را بیان کند. این کتاب برای من یک منبع بسیار مهمی بود در تحقیقی که داشتم.
وی بیان کرد: «شاهنامه و پایان ساسانیان» کتابی است که هر کسی با هر رویکردی می‌تواند در این کتاب به نکات جدیدی دست پیدا کند. من نقطه ضعفی در کتاب ندیدم. بعضی از موارد هم ممکن است که وجود داشته باشد سلیقه‌ای است. مخاطبان در سطوح مختلف و با تخصص‌های مختلف می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند. تاکید می‌کنم از هر جنبه‌ای که نگاه کنیم این کتاب بسیار ارزشمند است و جای کار دارد، تاریخ ایران به نوعی بازبینی شده است.
برای شناخت جامعه کنونی لازم است جامعه قدیم را بشناسیم
در ادامه این نشست آرزو رسولی، پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه با بیان اینکه ما به عنوان یک منبع تاریخی به شاهنامه توجه داریم، گفت: امکان ندارد پایان‌نامه‌ای را در رشته تاریخ باز کنیم و یکی از منابع آن شاهنامه نباشد. یکی از مزیت‌های کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» دوره زمانی است که زاگرس زند انتخاب کرده است. اواخر دوره ساسانی برای ما یک دوره پرابهام است. خیلی در مورد شیرویه مطلب نداریم درحالی‌که مولف 80 صفحه فقط به شیرویه پرداخته است.
وی افزود: در مورد ارزش تاریخی شاهنامه من کاملا با آقای زند هم‌نظر هستم و نه فقط برای دوره ساسانی بلکه فکر می‌کنم برای دوره‌های دیگر هم ارزش تاریخی دارد. بسیاری از این روایت‌های شفاهی به خدای‌نامه‌ها رسیده است. در نتیجه ما در بخش اساطیری شاهنامه ردپای بسیاری می‌بینیم.
رسولی بیان کرد: در بیان تاریخ هیچگاه جزئیات را نمی‌بینیم اما همه اینها در شاهنامه می‌آید و شما با توجه به شاهنامه می‌توانید جزئیات را بازسازی کنید. این جزئیات که به دلیل سنت شفاهی منتقل شده و به ما رسیده، برای ما بسیار مهم است. تاریخ فقط تاریخ سیاسی نیست بلکه برای اینکه جامعه کنونی را بشناسیم، لازم است که جامعه قدیم را بشناسیم و از این نظر شاهنامه بی‌همتا است.
وی گفت: مثلا ایرانیان جهان را در کشاکش دو نیروی خوب و بد می‌بینند. تحلیل‌گرایی را همیشه در شاهنامه می‌بینیم. وقتی که می‌خواهیم جامعه باستان را بررسی کنیم، منابع زیادی در اختیار نداریم پس باید از این حداکثر بهره را ببریم. جمشید گناهکار می‌شود. مردم دست به دامان ضحاک می‌شوند، بعد حسرت روزگار جمشید را می‌خورند. پس به دنبال کسی می‌گردند از سلاله جمشید که آنها را نجات بخشد.
این پژوهشگر تاریخ افزود: شاهنامه روانشناسی مردم این سرزمین است و منبع بسیار مهمی برای محققان به شمار می‌رود. درباره آداب و رسوم دربار هیچ منبعی نداریم که به اندازه شاهنامه به ما داده بدهد. نامه‌نگاری بین شیرویه و خسرو ضمن اینکه اطلاعات خیلی زیادی به ما می‌دهد، طرز نامه‌نگاری را بیان می‌کند. بررسی نامه‌های شاهنامه برای شناخت دیوانسالاری بسیار مهم است.
رسولی بیان کرد: یکی از کارهای بسیار خوبی که مولف انجام داده بررسی منابع تاریخی است که برای من بسیار تحسین‌برانگیز است. قدردان زحمات ایشان هستم.
شاهنامه ایرانی‌ترین متن تاریخی است
در پایان این نشست زاگرس زند، مولف کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» با اشاره به انگیزه خویش از این پژوهش و دشواری‌های کار گفت: از عواملی که منجر به این پژوهش شد، ثبت تاریخ‌نویسی ایرانی بود. به نظرم رسید که این نقصانی است که از نگاه تاریخی به شاهنامه برمی‌گردد. از دید تاریخ‌نگارانه از کوچکترین تا بزرگترین سروده‌ها اهمیت زیادی دارند، چون هدف تاریخ‌نگارانه را دنبال می‌کنند و به شیوه‌های گوناگون بیان می‌شوند.
وی افزود: شیوه‌هایی که گذشته روایت می‌شود متعلق به همان جامعه است و هر ملتی بر اساس ذائقه و نیازهای خود گذشته را می‌فهمد. در ایران شیوه‌ای است که می‌توانیم این تاریخ‌نویسی را بفهمیم که خوب است یا بد. کاش مثل آشوری‌ها و بابلی‌ها رخدادنگار‌ه‌هایی داشتیم. می‌خواهم بگویم مدل تاریخ‌نویسی ایرانی بیشتر با ادبیات آمیخته است. شاهنامه ایرانی‌ترین متن تاریخی است.
زند در ادامه گفت: همان مسیری که از شاهنامه منصوری دنبال شده و منجر به شاهنامه شده است، باعث این شده تا بسیاری از متون پیراسته باشد. تاریخ‌نویسی در ایران در جامع‌التواریخ به اوج خود می‌رسد. اما آنها رویه‌های خودش را دارد. منظوم بودن و آمیخته بودن با افسانه و نتیجه‌ای که گرفته می‌شود به آن فلسفه تاریخی می‌گویند. متعالی‌ترین آن سطحی است که فلسفه تاریخی است. از نظر هگل که فیلسوف سیاست هم بوده و ویژگی‌های دیگر وجود خرد و وجود فره است. اهمیت تقدس نهاد پادشاهی در شاهنامه دیده می‌شود. در شاهنامه ذیل عنوان پادشاه همه چیز مطرح می‌شود.
وی افزود: کسانی که ماهیت تاریخ ایران را نمی‌شناسند فکر می‌کنند شاهنامه متنی درباری است در حالی که چنین نیست و شاهنامه پر از انتقاد نسبت به شاهان است. اندیشه سیاسی ایرانیان در قالب خودشان که سیاسی بوده می‌توانسته اتفاق بیفتد.
کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» به قلم زاگرس زند از سوی بنیاد موقوفات افشار با همکاری انتشارات سخن چاپ و راهی بازار نشر شده است.
بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر حوزه تاریخ گفت: قدمای ما زمانی که کتابی تالیف می‌کردند، حتما باید پیش از آنکه وارد بحث شوند، به دو پرسش پاسخ می‌دادند؛ سبب تالیف کتاب چیست، چه نیازی به این کتاب است؟ تحلیل محل نزاع قصه چیست و داستان از کجا آغاز می‌شود، کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» مقدمه موجزی دارد و در همانجا به هر دو پرسش پاسخ می‌دهد.
وی افزود: نگاه قدمای ما این‌گونه بوده است. بسیاری هشدار داده‌اند که شاهنامه را به مثابه یک متن تاریخی نبینید و کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» بعد از مقدمه و طرح مساله اینکه چه کسانی چه دیدگاهی دارند، به منابع تاریخی می‌پردازد و تطبیق کتاب با منابع تاریخی است. این کتاب یک پژوهش دانشگاهی صرف برای متخصص نیست بلکه غیرمتخصص را هم به خودش جذب می‌کند.
پروین گنابادی در ادامه بیان کرد: در این مورد که آیا شاهنامه فقط تاریخی است یا ادبی، بحث‌های زیادی شده است. در دهه 80 ما شاهد نوتاریخ‌گرایی یا تاریخ‌گرایی نوین بودیم. در این راستا هر متنی یک تاریخ است و هر تاریخی یک متن ادبی است. هر متنی چون متن است، پس تاریخ است.
وی در ادامه گفت: عروضی در زمان خودش تحت تاثیر دربار آن زمان شعر را یک مساله حاکمیتی پولساز می‌بیند. اصلا نمی‌گوید شعر یک هنر است، آن رژیم قدرت یا گفتمان حاکم طبیعتا بر شاهنامه هم حاکم است. فردوسی اخلاق‌مدار است، نگاه اخلاق‌مدار بر شاهنامه دارد و روایت دقیقی را دقیق در شاهنامه می‌آورد. استناد پشت شاهنامه نگاه خردمندانه است به جهان. باید به این نکته دقت کنیم؛ زمانی که فردوسی با دقیقی این‌گونه برخورد می‌کند حتما با روایت‌های دیگر هم این‌گونه برخورد می‌کند.
این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه ما تاریخ را سرسری گرفتیم، بیان کرد: چند نفر از ما تاریخ بیهقی را درست خوانده‌ایم؟ شاهنامه از رشته ادبیات بیرون نرفته است. از سال 1328 تا 1391 در حدود 20 پایان‌نامه کار شده است که تنها یک درصد را پایان‌نامه‌هایی به خود اختصاص داده‌اند که در مورد شاهنامه نوشته شده است. در حالی‌که شاهنامه یک متن ادبی نیست بلکه یک متن تاریخی است که بسیار هم موفق بوده است.
حضور نویسنده در بخش‌های کتاب کاملا محرز است
در ادامه این نشست صفورا برومند، پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه گفت: برای ما پژوهشگران حوزه تاریخ دیدن یک اثر که توسط پژوهشگری بسیار علاقه‌مند به سرانجام رسیده بسیار ارزشمند و مایه فخر است.
وی افزود: ما مورخ‌ها زمانی که یک کار پژوهشی را بررسی می‌کنیم، ساختاری که کار پژوهشی انجام شده بسیار مهم است. اینکه حاصل و نوآوری‌ها به چه اندازه است و اینکه نحوه انتشار اثر چگونه بوده است.
برومند بیان کرد: کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» علاوه بر ساختار نشر اگر ظاهری در نظر بگیریم، موارد بسیار دیگری رعایت شده است. از جنبه ظاهری که بگذریم وارد جنبه علمی می‌شویم. انتخاب موضوع بسیار آگاهانه و دقیق بوده است. هر پژوهشگری به سراغ این بخش از ادبیات نمی‌رود زیرا تاریخ ساسانی و دهه پایان حکمرانی ساسانی برهه زمانی بسیار مهمی است که هنوز هم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و حرف و سخن در مورد آنها وجود دارد.
وی گفت: در مورد این برهه تاریخی رویکردهای جانبدارانه بسیاری وجود دارد و ما بسیار علاقه‌مندیم که یک تحلیل صحیح از سقوط ساسانیان داشته باشیم، کار بزرگی که دکتر زند به آن توجه داشته است. تیم اساتید راهنمایی و مشاوره تیم دقیقی بودند. در مقدمه کتاب دلنشین چرایی و چگونگی علاقه‌مندی به شاهنامه را بیان کرده و در نهایت حاصل کار متنی روان است، برخلاف متون دیگر پیچیده نیست و با سطوح مختلف از مخاطبان ارتباط برقرار می‌کند.
برومند افزود: در هر صفحه از کتاب اطلاعات جدید به خوبی آنچه که فردوسی به نظم درآورده وجود دارد و جناب زند نظم را به یک نثر رسا و شیوا تبدیل کرده است و اگر کسی توان مطالعه شاهنامه را به نظم نداشته باشد کاملا می‌تواند با متن شاهنامه ارتباط برقرار کند و به خوبی از منابع استفاده کرده است. مولف تنها به ذکر روایت‌ها اکتفا نکرده بلکه حضوری تحلیلی در تمام بخش‌های کتاب دارد. حضور نویسنده در بخش‌های کتاب کاملا محرز است. این تسلط و شجاعت را داشته که نظرات خویش را بیان کند. این کتاب برای من یک منبع بسیار مهمی بود در تحقیقی که داشتم.
وی بیان کرد: «شاهنامه و پایان ساسانیان» کتابی است که هر کسی با هر رویکردی می‌تواند در این کتاب به نکات جدیدی دست پیدا کند. من نقطه ضعفی در کتاب ندیدم. بعضی از موارد هم ممکن است که وجود داشته باشد سلیقه‌ای است. مخاطبان در سطوح مختلف و با تخصص‌های مختلف می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند. تاکید می‌کنم از هر جنبه‌ای که نگاه کنیم این کتاب بسیار ارزشمند است و جای کار دارد، تاریخ ایران به نوعی بازبینی شده است.
برای شناخت جامعه کنونی لازم است جامعه قدیم را بشناسیم
در ادامه این نشست آرزو رسولی، پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه با بیان اینکه ما به عنوان یک منبع تاریخی به شاهنامه توجه داریم، گفت: امکان ندارد پایان‌نامه‌ای را در رشته تاریخ باز کنیم و یکی از منابع آن شاهنامه نباشد. یکی از مزیت‌های کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» دوره زمانی است که زاگرس زند انتخاب کرده است. اواخر دوره ساسانی برای ما یک دوره پرابهام است. خیلی در مورد شیرویه مطلب نداریم درحالی‌که مولف 80 صفحه فقط به شیرویه پرداخته است.
وی افزود: در مورد ارزش تاریخی شاهنامه من کاملا با آقای زند هم‌نظر هستم و نه فقط برای دوره ساسانی بلکه فکر می‌کنم برای دوره‌های دیگر هم ارزش تاریخی دارد. بسیاری از این روایت‌های شفاهی به خدای‌نامه‌ها رسیده است. در نتیجه ما در بخش اساطیری شاهنامه ردپای بسیاری می‌بینیم.
رسولی بیان کرد: در بیان تاریخ هیچگاه جزئیات را نمی‌بینیم اما همه اینها در شاهنامه می‌آید و شما با توجه به شاهنامه می‌توانید جزئیات را بازسازی کنید. این جزئیات که به دلیل سنت شفاهی منتقل شده و به ما رسیده، برای ما بسیار مهم است. تاریخ فقط تاریخ سیاسی نیست بلکه برای اینکه جامعه کنونی را بشناسیم، لازم است که جامعه قدیم را بشناسیم و از این نظر شاهنامه بی‌همتا است.
وی گفت: مثلا ایرانیان جهان را در کشاکش دو نیروی خوب و بد می‌بینند. تحلیل‌گرایی را همیشه در شاهنامه می‌بینیم. وقتی که می‌خواهیم جامعه باستان را بررسی کنیم، منابع زیادی در اختیار نداریم پس باید از این حداکثر بهره را ببریم. جمشید گناهکار می‌شود. مردم دست به دامان ضحاک می‌شوند، بعد حسرت روزگار جمشید را می‌خورند. پس به دنبال کسی می‌گردند از سلاله جمشید که آنها را نجات بخشد.
این پژوهشگر تاریخ افزود: شاهنامه روانشناسی مردم این سرزمین است و منبع بسیار مهمی برای محققان به شمار می‌رود. درباره آداب و رسوم دربار هیچ منبعی نداریم که به اندازه شاهنامه به ما داده بدهد. نامه‌نگاری بین شیرویه و خسرو ضمن اینکه اطلاعات خیلی زیادی به ما می‌دهد، طرز نامه‌نگاری را بیان می‌کند. بررسی نامه‌های شاهنامه برای شناخت دیوانسالاری بسیار مهم است.
رسولی بیان کرد: یکی از کارهای بسیار خوبی که مولف انجام داده بررسی منابع تاریخی است که برای من بسیار تحسین‌برانگیز است. قدردان زحمات ایشان هستم.
شاهنامه ایرانی‌ترین متن تاریخی است
در پایان این نشست زاگرس زند، مولف کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» با اشاره به انگیزه خویش از این پژوهش و دشواری‌های کار گفت: از عواملی که منجر به این پژوهش شد، ثبت تاریخ‌نویسی ایرانی بود. به نظرم رسید که این نقصانی است که از نگاه تاریخی به شاهنامه برمی‌گردد. از دید تاریخ‌نگارانه از کوچکترین تا بزرگترین سروده‌ها اهمیت زیادی دارند، چون هدف تاریخ‌نگارانه را دنبال می‌کنند و به شیوه‌های گوناگون بیان می‌شوند.
وی افزود: شیوه‌هایی که گذشته روایت می‌شود متعلق به همان جامعه است و هر ملتی بر اساس ذائقه و نیازهای خود گذشته را می‌فهمد. در ایران شیوه‌ای است که می‌توانیم این تاریخ‌نویسی را بفهمیم که خوب است یا بد. کاش مثل آشوری‌ها و بابلی‌ها رخدادنگار‌ه‌هایی داشتیم. می‌خواهم بگویم مدل تاریخ‌نویسی ایرانی بیشتر با ادبیات آمیخته است. شاهنامه ایرانی‌ترین متن تاریخی است.
زند در ادامه گفت: همان مسیری که از شاهنامه منصوری دنبال شده و منجر به شاهنامه شده است، باعث این شده تا بسیاری از متون پیراسته باشد. تاریخ‌نویسی در ایران در جامع‌التواریخ به اوج خود می‌رسد. اما آنها رویه‌های خودش را دارد. منظوم بودن و آمیخته بودن با افسانه و نتیجه‌ای که گرفته می‌شود به آن فلسفه تاریخی می‌گویند. متعالی‌ترین آن سطحی است که فلسفه تاریخی است. از نظر هگل که فیلسوف سیاست هم بوده و ویژگی‌های دیگر وجود خرد و وجود فره است. اهمیت تقدس نهاد پادشاهی در شاهنامه دیده می‌شود. در شاهنامه ذیل عنوان پادشاه همه چیز مطرح می‌شود.
وی افزود: کسانی که ماهیت تاریخ ایران را نمی‌شناسند فکر می‌کنند شاهنامه متنی درباری است در حالی که چنین نیست و شاهنامه پر از انتقاد نسبت به شاهان است. اندیشه سیاسی ایرانیان در قالب خودشان که سیاسی بوده می‌توانسته اتفاق بیفتد.
کتاب «شاهنامه و پایان ساسانیان» به قلم زاگرس زند از سوی بنیاد موقوفات افشار با همکاری انتشارات سخن چاپ و راهی بازار نشر شده است.
نظر شما