با آغاز دوره قاجار، تحث تأثیر جریان سفرنامه‌نویسیِ غربی‌ها، بسیاری از ایرانیانی نیز خاطرات سفرهای داخلی و خارجی خود را در قالب سفرنامه نگاشتند. این سفرنامه‌ها بیشتر مربوط بود به سفرهایی به اروپا، عثمانی، مکه و مدینه و عتبات عالیات. در این میان تعداد قابل توجهی سفرنامه مربوط به عتبات نگاشته شد و امروزه در دست است. سفرنامه عضدالملک به عتبات، سفرنامه سدیدالسلطنه، سفرنامه ابوالحسن خان فخرالملک (اردلان) به عتبات، سفرنامه میرزا حسن موسوی اصفهانی، سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار به عتبات، سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، سفرنامه ادیب‌الملک به عتبات و سفرنامه حاج ایازخان قشقایی از مهمترین و مشهورترین این سفرنامه‌هاست.
سفرنامه حاج ایاز خان شاکری قشقایی در واقع سفرنامه سفر حج (مکه و مدینه) و عتبات عالیات است که در واپسین روزهای سلطنت احمدشاه قاجار در سال‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ هجری قمری (اردیبهشت تا دیماه سال 1301) و مدت کوتاهی پس از کودتای سوم اسفند انجام شده است. حاج ایازخان از بزرگان ایل قشقایی و از مؤثرین در تحولات سیاسی جنوب ایران در سال‌های مشروطه و پس از آن بوده است.
این سفرنامه گرچه در قیاس با سفرنامه‌های کهن‌تر ارزش ادبی چندانی ندارد، اما از نظر تاریخی، اجتماعی و اقتصادی فوق‌العاده ارزشمند است. مهمترین ویژگی سفرنامه حاج ایازخان، وابستگی آن به ایل قشقایی است. با توجه به تعداد بسیار اندک کتب و متون قدیمی در ایل قشقایی، این کتاب را می توان اولین تصحیح متن و قدیمی‌ترین کتاب مستند در تاریخ و فرهنگ این ایل به شمار آورد. مقام و منزلت نویسنده سفرنامه، به ارزش و محتوای تاریخی اثر و اهمیت اطلاعات بکر آن می‌افزاید. او مشاور و معتمد اسماعیل خان صولت‌الدوله ایلخانی قشقایی بوده است.
ایازخان اجازه شروع سفر حج را از آیت‌الله حاج سیدعبدالحسین لاری کسب کرده و در طول مسیر سفر، با سران و بزرگان نام‌آشنای منطقه در دوران مشروطه و جنگ جهانی اول از جمله زائرخضرخان امیراسلام، شیخ‌حسین‌خان چاه‌کوتاهی سالار‌اسلام، ناصردیوان معتمدکازرون، آصف‌الملک حاکم دشتی و دشتستان و تنگستان، غضنفر‌السلطنه برازجانی و... دیدار می‌کند. حاج ایازخان، با شریف‌حسین فرمانروای مکه و مدینه نیز ملاقات می‌کند و با زیرکی خاص، به داخل خانه کعبه راه می‌یابد و شرح اجزای داخلی آن را به تفصیل در یادداشت‌های روزانه خود درج می‌کند. شرح داخل کعبه از بکرترین و جذاب‌ترین توصیفات او در طول دوره سفرش است. حاج ایاز خان همچنین در این سفر، همراه خود دو نفر مترجم نیز از بوشهر به همراه می‌برد که به تعبیر خود او «هم از هر دُوَل که آدم رسید جواب سئوال بکنند».
به سبب رتبه و مقام ایازخان، دریافت‌ها و برخوردهای او از ارزش ویژه‌ای برخوردار است. حاج ایازخان تمامی وقایع سفر را با نکته‌سنجی خاص یادداشت کرده است. اطلاعاتی که نویسنده در مورد شهرها، شیوه زندگی مردم، اماکن مقدسه، و نرخ اجناس و خدمات کسب کرده، از هر لحاظ شایسته مطالعه و بذل توجه است. موارد بسیاری در این سفرنامه وجود دارد که برای تشریح و امکان مقایسه اوضاع اجتماعی، اقتصادی ایران و کشورهای همجوار مفید بوده و با توجه به مسیر سفر که چند کشور همجوار را در بر می‌گیرد، از ارزش پژوهشی فراوانی برخوردار است. برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: حضور و استقرار گروهی از چادرنشینان قشقایی در زمان این سفر در منطقه «سماوه» عراق در شرق نجف، استیلای بیگانگان و رسومات حاکم بر امور گمرکی از جمله شرح صدور اجازه خروج از کشور (پاس کردن) برای حجاج در گمرک بوشهر توسط حکیم وولس فرنگی، حمل و نقل گیاه «اسطوخودوس» از کوه‌های مکه معظمه به بنادر ایران، شرح پوشش کعبه (پیراهن کعبه) و همچنین شرح داخل کعبه معظمه، شرح دقیق اماکن متبرکه و نحوه اجرای مراسم مذهبی در عتبات عالیات.
.jpg)
همچنین جزییات مربوط به برخی اماکن در عتبات برای پژوهش مقایسه‌ای برای پژوهشگر امروزی بسیار مفید است. برای نمونه به این شرح او از صحن حضرت عباس می‌توان اشاره کرد: «در صحن حضرت عباس از هفت طرف کفش‌داری دارد و از صحن بارگاه حضرت عباس ـ علیه السلام ـ عرض نمایم. اولا گنبد کاشی خیل بزرگ، و بعد گلدسته طلا دو دانه، خیل بزرگِ بلند، ایوان طلا خیلی بلند و ساعت نصب است به درِ قبله و کاشی کاریست. و اولِ درهای صحن، در قبله، و درِ دویّم درِ حسینی، درِ سیّم در صالحب الزمان، درِ چهارم درِ موسی بن جعفر، در پنجم در حضرت رسول، در ششم در حضرت امیرالمومنین.»
گذشته از این، سفرنامه‌های عتبات به‌ویژه این سفرنامه، برای بررسی مقایسه‌ای آداب زیارت نزد شیعیان بسیار سودمند است. ایازخان هنگام ورود به هر مکان مقدس در عراق، به شرح کامل آداب زیارت خود پرداخته است. مقایسه شرح ایازخان با نحوه و چگونگی آداب زیارت در دوره اخیر، می تواند تحولات این آداب در طول یک سده گذشته را به خوبی روشن کند.
نکته آخر اینکه در دوران قاجار، بسیاری از سفرنامه‌نویسان مأمورانی از جانب سلاطین بوده‌اند. به همین دلیل متن سفرنامه‌ها عمدتاً برای خواص نوشته می‌شده و معمولاً کمتر توجهی به عامه مردم شده است. اما از آنجا که حاج ایازخان، به خواست و اراده خود، سفر کرده و سفرنامه نگاشته است، با استناد به متن سفرنامه و ضمیمه‌های آن، می‌توان گفت او نگارش سفرنامه را به نیّتِ خوانده شدن توسط عامه مردم انجام داده است. بنابراین، نگارش عامیانه و شیوای این کتابت، اگرچه غیرعمدی است، بهره‌جویی عامه مردم را نیز ممکن می‌کند.
نظر شما