خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتابخانه مجلس، به‌عنوان نخستین کتابخانه رسمی دولتی کشور شناخته می‌شود که بیش از 102 سال قدمت دارد، این کتابخانه محل نگهداری میراث ماندگار تمدن و فرهنگ کهنسال و بزرگ ایران و اسلام است و به‌عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی معتبر و مهم در پاسداری از میراث اسنادی در جهان قلمداد می‌شود.
 
رسائل خطی، کتاب‌های چاپی سنگی، سربی و نوین، اسناد تاریخی و ملی ازجمله اسناد مکتوب، عکس‌های تاریخی، قراردادها و فرمان‌های حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارش‌های دولتی، نشریات و نیز اشیاء موزه‌ای از‌جمله مهم‌ترین منابع موجود در این کتابخانه هستند.
 
مدیریت این مجموعه با منابع ارزشمند آن همواره محل بحث بوده است. اواخر آبان‌ماه بود که برخی رسانه‌ها، از احتمال تغییر رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی خبر دادند. به دنبال طرح این گمانه‌زنی، ایبنا تلاش دارد در گفت‌و‌گو با صاحبنظران و کارشناسان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، علاوه‌بر این‌که نیم‌نگاهی به ریاست ادوار مختلف کتابخانه مجلس شورای اسلامی دارد، ضرورت‌ها درباره تصدی این مرکز مهم را بررسی کند.   

ایبنا در چهارمین گفت‌و گوی خود به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدعلی احمدی ابهری  رفته است. او از مهر ماه 1377 تا سال 1386 به مدت 9 سال رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بود. ابهری در دوره ریاست محمد رجبی، مشاور ارشدش بوده و مدتی نیز به عنوان سرپرست معاونت پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در این کتابخانه فعالیت کرده است. 

رؤسای مختلف کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی فراز و فرودها و نقاط قوت و  درخشانی را  در کارنامه‌ مدیریتی خود در دوره‌های گوناگون و فعلی ثبت کرده‌اند. با توجه به رسالت کتابخانه مجلس و براساس اساسنامه، ظرفیت‌های درخوری برای ارائه خدمات به نمایندگان مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، مجلس خبرگان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، دولتمردان و پژوهشگران داخلی و خارجی و سایر مراجعان وجود دارد. عملکرد مطلوب در کتابخانه مجلس چه معیارهایی دارد؟
نکته اولی که می‌خواهم اشاره کنم درباره تاریخ تأسیس کتابخانه مجلس است. با توجه به اینکه در نوشته‌ها و گفتارهای مختلف، تاریخ‌های متفاوتی برای شروع فعالیت کتابخانه مجلس مطرح می‌شود باید در این زمینه به نکاتی اشاره کنم. براساس منابع موجود، کتابخانه مجلس با  تشکیل نخستین جلسات مجلس در دوران مشروطه شکل گرفته است و نمایندگان در دوره‌های اول و دوم مجلس، افراد فرهنگی، فرهیخته، اهل کتاب و آشنا به تألیف بودند. آن‌ها کتاب‌ها و تألیفات خود را در سالن  مجلس آن زمان، در دو قفسه جای داده بودند.

لطفا تاریخ‌های مغشوش برای تأسیس کتابخانه مجلس مطرح نکنید
نخستین نشانه­‌های شکل‌گیری رسمی  کتابخانه  مجلس، براساس آنچه که به‌طور رسمی در مقررات کشور یافت می‌شود، نظام­نامه مجلس مصوب سال 1287 است. پس از آن ارباب کیخسرو با همکاری جمعی از نمایندگان مجلس مانند: رضا افشار، ابراهیم زنجانی، نصرالله تقوی، محمود علامیر و محمدعلی فروغی در فراهم آوردن مقدمات تأسیس رسمی کتابخانه کوشیده‌­اند.

برای تشکیل کتابخانه، ابتدا تعدادی کتاب به صورت پراکنده خریداری و یا به همت ناشران و مؤلفان داخل و خارج از کشور به کتابخانه اهدا شد. سپس کتاب‌هایی از ابوالحسن جلوه خریداری و بیش از 1000 جلد از کتاب‌های احتشام السلطنه، رئیس دوره اول و دوم مجلس، از سوی مخبرالسلطنه هدایت به کتابخانه مجلس اهداء شد؛ البته کتابخانه مجلس از نخستین روزهای فعالیت مجلس در دوران مشروطه وجود داشته، اما سال 1287 شکل قانونی به خود گرفت. پس قدمت کتابخانه مجلس به صورت قانونی  و رسمی به  115 سال پیش بازمی‌گردد. در واقع مجموع این اتفاقات پیش از انتقال کتابخانه  مجلس به ساختمان مجزا رخ داده است. به‌عبارت دیگر بعد از آن تازه تصمیم گرفته شد، برای کتابخانه مجلس ساختمانی مجزا ساخته شود.

ملاک‌های مختلف را مبنای تاریخ تاسیس کتابخانه مجلس قرار ندهیم
در منابع تاریخی آمده، این کتابخانه ابتدا در صحن مجلس قرار داشته و بعد در زیرزمین و در کنار حوضخانه مجلس در دو اتاق تو در تو فعالیت داشته است؛ اما برخی به اشتباه، تاریخ  افتتاح نخستین ساختمانی را که در سال 1302  به‌طور مستقل برای کتابخانه مجلس در نظر گرفته‌ شده، مبنای تأسیس کتابخانه مجلس گرفته‌اند. دلیل آن هم این است که در سر‌‌در این ساختمان، سنگ نوشته‌ای هست که بر روی آن عبارت «کتابخانه تأسیس 1302 شمسی» حک شده است.

مسلم است که نمی‌توان مبنای تأسیس کتابخانه را تاریخ ساختمان  آن دانست؛ زیرا سال 1302 تاریخ بنای ساختمان کتابخانه مجلس است. این ساختمان در سال 1304 رسما افتتاح شده است. این استناد غلط است؛ زیرا در این صورت باید بتوان گفت، کتابخانه مجلس بر مبنای تأسیس ساختمان فعلی آن که در سال 1341انجام شد، 60 سال قدمت دارد.
به خاطر دارم در یک دوره، بزرگداشتی برای نودمین سالگرد تأسیس کتابخانه مجلس برگزار شد و بعد از سه سال، صد و پنجمین سالگرد تاسیس کتابخانه را جشن گرفتیم. مگر می‌شود در طول سه سال 15 سال به تاریخ تأسیس کتابخانه مجلس افزوده شود! دقت داشته باشیم که به‌­صورت مشوش، اظهار نظر نکنیم و ملاکمان برای بیان قدمت کتابخانه مجلس، تصویب اساسنامه قانونی، تأسیس ساختمان مستقل برای کتابخانه مجلس یا معیارهای دیگر نباشد. 

کتابخانه مجلس قدیمی‌ترین کتابخانه رسمی کشور است
کتابخانه مجلس در طول 115 سال فعالیت خود، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است. به طوری‌که در طول این‌سال‌ها، برخی بزرگان و رؤسای مجلس مجموعه‌هایشان را به این کتابخانه اهداء کردند؛ بنابراین کتابخانه مجلس قدیمی‌ترین کتابخانه رسمی کشور است؛ هرچند در کنار این کتابخانه‌، همیشه کتابخانه‌های بزرگتری در کشور فعال بودند  که ممکن است سابقه و قدمت بیشتری داشته باشند، اما این مجموعه‌ها، کتابخانه‌‌های رسمی کشور محسوب نمی‌شوند؛ به‌عنوان مثال، کتابخانه آستان قدس رضوی چند قرن زودتر از کتابخانه مجلس دایر شده؛ اما کتابخانه رسمی و دولتی یا حکومتی محسوب نمی‌شود.

 خدمت‌‌رسانی کتابخانه مجلس به پارلمان، وظیفه‌ای که مغفول مانده است
آنچه موجب تمایز کتابخانه مجلس از مراکز دیگر می‌شود، پارلمانی بودن آن است. بزرگترین وظیفه این کتابخانه، بر‌اساس اساسنامه، خدمت به پارلمان، اعضای شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت و حتی دولتمردان است که در تصویب قوانین کشور نقش مهمی دارند. این مسئله یعنی پشتیبانی اطلاعاتی از این نهادها و افراد در کتابخانه مجلس اهمیت زیادی دارد؛ اما متأسفانه کتابخانه مجلس در طول این سال‌ها در زمینه ارائه خدمات به پارلمان بسیار ضعیف عمل کرده است. اگر آمار بگیرید متوجه می‌شوید حضور نمایندگان در کتابخانه مجلس بسیار کم است زیرا فرصت ندارند. آن‌ها بین جلسات یک ساعت و نیم زمان دارند و در این زمان کوتاه نمی‌توانند بیش از یک کیلومتر راه را طی کنند و به کتابخانه مجلس بیایند. بر همین اساس، معتقدم کتابخانه مجلس باید پیش نمایندگان برود.

در زمان مسئولیت در کتابخانه مجلس از رئیس وقت مجلس تقاضا کردم در کمیسیون‌های مختلف مجلس یک قفسه کتاب تعبیه شود و کتاب‌های تازه منتشر شده که مرتبط با موضوع کمیسیون‌هاست، به مدت دو هفته در این قفسه‌ها به نمایش گذاشته شود. این فعالیت به صورت آزمایشی انجام شد، به‌طوری که دیوار کمیسیون فرهنگ و ارشاد اسلامی سرتاسر با قفسه‌های کتابخانه پوشانده و کتاب‌های تازه به این قفسه‌ها منتقل شد. اما بعد از دو هفته این قفسه‌ها به یک مؤسسه دیگر اختصاص داده شد تا فعالیت‌­های خود را به نمایش بگذارند و هدف مسئولان کتابخانه مجلس در آن زمان محقق نشد.

آن زمان در محل عبور نمایندگان در مجلس در کنار صحن مجلس، که در خیابان امام خیمنی در سنای سابق قرار داشت، راهرو بزرگی وجود داشت. با درخواست کتابخانه مجلس ویترین‌های چهار طرفه‌ای ساخته شد و کتاب‌های جدید را به مدت دو هفته در این ویترین‌ها به نمایش گذاشتیم. ‌ نمایندگان مجلس  ضمن رد شدن از این  راهرو کتاب‌های مرتبط با کمیسیون‌های خود را مشاهده می‌کردند. متأسفانه این ویترین‌­ها هم بعد از دو هفته در اختیار مؤسسه‌های دیگر قرار گرفت.

در ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی نیز دوباره از رئیس مجلس خواستیم از پارکینگ تا  محل ورود نمایندگان به ساختمان اصلی مجلس در محل جدید، چند قفسه کتابخانه ایجاد شود. در این محل یک راهروی طولانی در فاصله پارکینگ تا ورودی ساختمان اصلی وجود دارد و نمایندگان هنگام ورود به مجلس می‌توانند کتاب‌های جدید را ببینند. به دنبال این پیشنهاد، تقریبا 50 قفسه و دکور در این راهرو ساخته شد و دوباره به مدت دو هفته کتاب‌های جدید کتابخانه مجلس در این راهرو به نمایش گذاشته شد و پس از دو هفته مجدداً قفسه‌ها به یک سازمان دیگر برای نمایش خدماتشان واگذار شد.
 
کتابخانه ویژه نمایندگان 8000 مراجعه‌ داشت
در نهایت از رئیس مجلس تقاضا کردیم در محوطه کنار صحن مجلس بخش ویژه‌ای را در اختیار کتابخانه مجلس قرار دهند و این بخش با حضور دو کتابدار متخصص این مجموعه اداره شود. کتابخانه ویژه نمایندگان در سال 1384 تأسیس شد و 11 سال، مقابل درب ورودی صحن مجلس شورای اسلامی فعالیت کرد؛ اما بعد از 11 سال این کتابخانه جمع‌آوری شد.
در طول 11 سال فعالیت کتابخانه ویژه نمایندگان، مراجعات زیادی به این مجموعه جریان داشت. مراجعه  نمایندگان مجلس به این کتابخانه فقط در موضوع لوایح و طرح‌ها نبود؛ بلکه در زمینه‌های گوناگون، نمایندگان مجلس به این کتابخانه مراجعه می‌کردند؛ به‌عنوان مثال نمایندگان مجلس حتی برای دریافت منبع درباره سفرها، ماموریت‌ها و یا موضوع سخنرانی در حوزه انتخابیه خود نیز به  این کتابخانه می‌آمدند. کتابخانه ویژه نمایندگان گاهی روزانه 15 تا 20  و به صورت سالانه، تا 1500 و در مجموع 11 سال حدود 8000 مراجعه داشت؛ درصورتی که کتابخانه مجلس شاید در طول یک‌ماه  فعالیت خود به ندرت حضور یک یا دو نماینده مجلس را تجربه کند.

در دوره اخیر، آقای قاسمیان نیز پیگیر احیا و ایجاد کتابخانه ویژه نمایندگان در مجلس بودند، حتی آقای حداد عادل در مراسمی که در کتابخانه مجلس برگزار شد، بر احیای این کتابخانه تأکید کرد، اما در عمل این کتابخانه احیا نشد.
بله؛ در نخستین روزهایی که ایشان مسئولیت کتابخانه مجلس را به‌­عهده گرفتند، بنده دو پیشنهاد به ایشان دادم. یکی احیاء کتابخانه ویژه نمایندگان بود و دیگری تلاش برای ایجاد سالن هم‌­اندیشی با صاحب­‌نظران و مردم در مورد طرح­‌ها و لوایح قانونی در محلی نزدیک به دانشگاه تهران. با این حال؛ من معتقدم اگر اکنون امکان ایجاد کتابخانه در مجلس به هر دلیلی وجود ندارد، حداقل کتابخانه مجلس می­‌تواند در زمان‌هایی که بررسی طرح­‌ها و لوایح در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار می‌گیرد، از نمایندگان مجلس، حمایت اطلاعاتی کند.
  
کتابخانه مجلس با 22 منبع می‌تواند از نمایندگان مجلس پشتیبانی اطلاعاتی کند
براساس این پیشنهاد که درباره آن بسیار تحقیق کردم، وقتی طرح و لایحه‌ای در مجلس مطرح می‌شود کتابخانه مجلس می­‌تواند در 22 منبع، مطالب مربوط به موضوع درحال بررسی را در قالب مشروح مذاکرات و صورت‌جلسات مجلس، نظرات مخالف و موافق مطرح شده در دوره‌های قبلی را در اختیار نمایندگان مجلس قرار دهد؛ به‌عنوان مثال، مشروح مذاکرات نمایندگان مجلس موافق و مخالف در دوره‌های پیشین، مقاله‌‌هایی که همزمان در منابع مکتوب منتشر شده، منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه مجلس شامل سایت‌های اینترنتی و بانک‌های اطلاعاتی مختلفی که در این زمینه وجود دارد، یا محتواهای درج شده در در روزنامه‌ها و نشریات قدیمی که درباره آن طرح‌ها و لوایح  منتشر شده یا محتوای آن‌ها در اینترنت قابل جست‌وجو است، منابع مناسبی برای نمایندگان مجلس، هنگام بررسی یک طرح یا لایحه در مجلس است و حتی گاهی می‌توان کتاب‌های مناسب مرتبط با طرح‌ها و لوایح را  به نمایندگان مجلس معرفی کرد.
 
کتابخانه مجلس نباید وظایف مرکز پژوهش‌ها را انجام دهد
البته با توجه به سابقه 115 ساله تشکیل مجلس قانونگذاری در ایران، حتما شبیه یک طرح یا لایحه در مجالس دوره‌های پیشین نیز مطرح شده، این طرح­‌ها و لوایح در شرح مذاکرات مجلس و صورت‌جلسات آن وجود دارد و باید در دسترس نمایندگان مجلس قرار بگیرد و این وظیفه، رسالت بزرگ کتابخانه مجلس است؛ هرچند کتابخانه مجلس نباید وظایف مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی را انجام دهد  و در موضوع طرح یا لایحه به تحقیق دست زده و نظرش را طی مطلبی مختصر به نماینده بدهد، اما کتابخانه مجلس می‌تواند منابع مطالعاتی مناسب را در اختیار نمایندگان مجلس قرار دهد.

البته مرکز پژوهش‌ها ممکن است گاهی در مورد طرح­‌ها و لوایح، نظراتی متفاوت نسبت به رأی نمایندگان داشته باشد و همین می‌­تواند آثار نامطلوبی بین نمایندگان موافق یا مخالف داشته باشد. اما کتابخانه مجلس رسالتش اطلاع‌رسانی و پشتیبانی اطلاعاتی است و با ارائه مقاله‌ها، کتاب‌ها، مصاحبه‌ها و محتواها در نشریات، روزنامه‌ها و سایت‌های مختلف، می‌تواند نمایندگان مجلس را از پشیینه طرح‌ها و لوایح، بدون هرگونه اظهارنظر موافق یا مخالف مطلع کند، دراین صورت است که کتابخانه مجلس به وظیفه‌اش عمل کرده است.

 به خاطر دارم، در آن سال‌ها، مشروح مذاکرات مجلس، نمایه شد و اکنون نیز این فایل‌ها، قابلیت جست‌و‌جو دارند. در زمان دایر‌ بودن کتابخانه ویژه نمایندگان، این خدمت انجام می‌شد و کتابدار کتابخانه مجلس این پیشینه را در اختیار نمایندگان مجلس قرار می‌داد. به‌ نظر می­‌رسد رجوع 10 نماینده از مجلس به کتابخانه ویژه، که می­توانند از بین مخالفان و موافقان باشند، برای موفقیت در اطلاع رسانی برای یک طرح یا لایحه کافی است و کتابخانه مجلس وظیفه خود را انجام داده و نمایندگان براساس پیشینه اطلاعاتی و سوابقی که در اختیار دارند، رأی دقیق­تری را خواهند داد.  انجام این رسالت از سوی کتابخانه مجلس موجب می‌شود قوانین صحیح‌تر و کامل تری وضع شود و قانون‌‌ها کمتر نیاز به تصحیح، تفسیر، تبصره و تصویب مجدد داشته باشد.
 
نقص اطلاعاتی قوانین ناشی از کم‌کاری کتابخانه مجلس است
 اگر گاهی، برخی قوانین تصویب شده در کشور، نقص اطلاعاتی داشته باشد و قانون آنچنان که باید و شاید در آن‌ها منقح نشده باشد، به‌طور حتم یکی از دلایل آن، کم‌کاری کتابخانه مجلس در انجام وظایف پارلمانی‌اش است. اگر کتابخانه مجلس با تمام توان در خدمت مجلس و تصویب قوانین آن بود و پشتیبانی اطلاعاتی خوبی از مجموعه‌های قانون‌گذار و تأثیر‌گذار کشور می‌کرد، حتما قوانین بی‌نقص‌تری تصویب می‌شد. اگر امروز نقص اطلاعاتی در قوانین تصویب شده کشور وجود دارد یا مقررات دست و پاگیر و قوانین متروکه و بی‌مورد زیادی در کشور وجود دارد، یک بخش عمده آن به نقص فعالیت‌های کتابخانه مجلس در ارتباط با حمایت اطلاعاتی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی مرتبط است و رؤسای کتابخانه مجلس دراین زمینه وظیفه و نقش مهمی دارند.

ظاهرا نرم افزار مجلس یار این رسالت را در دوره اخیر برای نمایندگان مجلس انجام داده است. در دوره اخیر رئیس کتابخانه مجلس از ایجاد دسترسی جدید و نمادک اختصاصی کتابخانه برای نمایندگان مجلس در سامانه مجلس یار خبر داده بود. ظاهرا در این سامانه، گزارش فعالیت‌های کتابخانه، اخبار مهم، بسته‌های علمی و پژوهشی مانند کتاب‌ها و مقالات مرتبط و مورد بحث در مجلس شورای اسلامی در اختیار نمایندگان مجلس قرار گرفته است.

کارهایی انجام شده اما در عمل این فعالیت به‌­طور کامل شکل نگرفته؛ یعنی محتوای منابع کتابخانه مجلس و مشروح مذاکرات مجلس درباره طرح‌ها و لوایح در اختیار نمایندگان مجلس شورای اسلامی قرار نگرفته و تنها کار محدودی در این زمینه انجام شده­ است.
 
در سال‌های اخیر همت کافی برای تأمین منابع کتابخانه مجلس وجود نداشته است
برخی رؤسای کتابخانه مجلس در دوره‌های پیشین، همه تلاش خود را در تامین منابع کتابخانه­ای متمرکز کرده ­اند، هرچند این خود وظیفه مهمی برای کتابخانه مجلس است و نباید منبع مهمی در کشور منتشر شود و در کتابخانه مجلس موجود نباشد؛ اما متأسفانه در سال‌های اخیر  گاهی شاهد بودیم بواسطه محدودیت­‌های بودجه‌­ای در تهیه منابع کتابخانه مجلس اهتمام کافی وجود نداشته است.

  اکنون اگر کسری منابع، از کتاب یا نشریات داخلی یا خارجی در کتابخانه داشته باشیم و نتوانیم آثار مورد نیاز را به‌هنگام خریداری کنیم، آن کتاب‌ها ممکن است از دوره چاپ خارج ‌شوند و دیگر موجود نباشند. در چنین شرایطی باید این کتاب‌ها را  چندین برابر قیمت خریداری کرد. گاهی کسری منابع کتابخانه‌ای تا ابد ممکن است باقی بماند و امکان تهیه آن فراهم نشود و این نقص بزرگی برای مسئولان کتابخانه است که با کم‌توجهی به وظائف اساسی کتابخانه مجلس، این مجموعه را به کسری منابع  دچار کنند. در دوره مسئولیتم به خاطر دارم با وجود تلاش زیاد مدیران پیشین، کسری منابع کتابخانه‌ای در آن دوران زیاد بود و با تلاش زیاد این کسری‌ها تا حدودی جبران شد. در آن دوره ما تصمیم گرفته ­بودیم که خرید منابع داخلی و خارجی طبق سیاست فراهم‌­آوری انجام شود و بودجه آن هم محدودیت و سقف نداشته­ باشد.

در برخی دوره‌ها هم رؤسایی بودند که فقط به بحث فراهم‌آ‌وری و خرید صرف کتاب و منابع اهمیت می‌دادند و برای سیاست فراهم‌آوری ارزشی قائل نبودند و معتقد بودند هرکسی کتاب بیشتری می‌تواند خریداری کند بیاید و با کتابخانه همکاری کند؛ البته این سیاست نیز غلط است. در یک دوره مثلا بیش از هرچیز به تنظیم و تدوین آئین‌نامه‌­ها و بخشنامه­‌های داخلی پرداخته می‌­شده و کارهای اجرایی کتابخانه حدود 6‌ماه تقریبا تعطیل شده است، در مجموع همه این مسائل افراط و تفریط است.

کتابخانه مجلس نباید هر کتابی را منتشر کند
براساس بند ح ماده 4 اساسنامه، کتابخانه مجلس وظیفه دارد نسبت به حفظ ، آماده‌سازی و انتشار مدارک و اسناد و فهارس و ترجمه منابع خود اقدام کند؛ اما به خاطر دارم در زمان یکی از رؤسای کتابخانه مجلس هر کتابی که هر فردی در هر کجای دنیا تألیف می‌کرد و پیشنهاد می‌‌داد آن اثر در کتابخانه مجلس منتشر می‌­شد؛ در صورتی که کتابخانه مجلس یک مؤسسه انتشاراتی نیست و تنها، براساس اساسنامه، وظیفه دارد منابع خودش را منتشر کند؛ نه این­که فردی در کشور دیگری نسخه‌های خطی یک کتابخانه را فهرست‌نویسی کند و این فهرست را کتابخانه مجلس منتشر نماید؛ در صورتی که انتشار هر کتابی جزء وظایف کتابخانه مجلس نیست. این مساله ممکن است این‌طور تعبیر شود که کتابخانه مجلس فقط قصد افزایش آمار انتشارات خود را دارد.

یک زمانی رئیس کتابخانه مجلس، محققی بود که بیش از 100 کتاب منتشر کرده بود اما محقق بودن، صرفا نباید ملاک انتخاب رئیس کتابخانه مجلس باشد؛ بلکه رئیس کتابخانه مجلس باید با اصول مدیریتی نیز آشنا باشد و یک مسائلی را در مدیریت مانند توجه به سلسله مراتب رعایت کند؛ به‌عنوان مثال رئیس کتابخانه مجلس نباید با کارشناس کتابخانه  وارد بحث شود، باید از طریق معاون  و مدیرانش موضوعات کتابخانه را پیگیری کند.
 
همواره بودجه ( اعتبار) به‌عنوان مهم‌ترین چالش مدیران اعلام می‌‌شود، به نظر شما مسائل مدیریتی کتابخانه مجلس تا چه اندازه با بودجه مرتبط است؟ البته براساس ماده 12  اساسنامه کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی - یکی از وظایف رئیس کتابخانه مجلس پیشنهاد بودجه سالیانه و تهیه گزارش عملکرد درباره آن یا پیش‌بینی راه‌های افزایش درآمد به عنوان پیشنهاد به هیئت امناست - همچنین بر اساس بند ز ماده چهار، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی کتابخانه مجلس دارای اختیاراتی مانند مبادله، اهدا یا فروش نسخ اضافی موجود و وجین کتابخانه با تصویب هیئت امناست. البته در زمان یکی از رؤسای پیشین تلاش شد درآمد انتشارات کتابخانه مجلس به خودش بازگردد یا دردوره اخیر مدیریت کتابخانه مجلس، فروشگاه مجازی برای فروش محصولات کتابخانه مجلس  ایجاد شد.
در همه سازمان‌ها بودجه نقش مهمی در پیشبرد برنامه‌ها دارد؛ اما این بدان معنا نیست که نداشتن بودجه و اعتبار کافی، یعنی همه برنامه‌های یک سازمان قابل اجرا نیست. به نظر من، همه سازمان‌ها معمولا با کسری بودجه مواجه هستند؛ اما مدیر و نیروی انسانی و کارکنان آن نقش بزرگتر و سازنده‌تری نسبت به بودجه دارند و باید گفت اگر مجموعه حداقلی از بودجه را داشته باشد، در صورت داشتن نیروهای متخصص و متعهد باز هم آن مرکز می‌تواند به بسیاری از وظایف خود عمل کند.

در آن سال‌­ها، زمان‌هایی وجود داشت که ناچار می‌شدیم حقوق را 50 درصد یا 70 درصد پرداخت کنیم، تا بقیه وظایف کتابخانه پیش برود و بعدا کسری حقوق‌­ها را جبران کنیم. براساس اساسنامه، همان‌طور که اشاره کردید یکی از فعالیت‌هایی که کتابخانه مجلس می‌تواند انجام دهد، مبادله منابع است. به خاظر دارم در دوره مسئولیتم خیلی از کسری منابع کتابی کتابخانه مجلس را از طریق مبادله جبران ‌‌می­‌کردیم. یعنی بسیاری از کتاب‌های منتشر شده در کتابخانه مجلس را می‌دادیم و در قبالش کتاب‌هایی که ناشران منتشر کرده بودند و مورد نیازمان بود، دریافت می‌کردیم. برنامه مبادله منابع و کتاب را در آن دوره حتی با برخی ناشران خارج از کشور نیز انجام می‌دادیم و اکنون نیز گمان می‌کنم در بخش مدیریت فراهم‌آوری یکی از وظایف این بخش، انجام مبادله برای تأمین منابع مورد نیاز کتابخانه مجلس است.
 
نیروی انسانی از بودجه مهم‌‌تر است
نیروی انسانی اگر دلگرم باشد و احساس تعهد و وابستگی به مجموعه داشته باشد، همه توان و نیرو و استعداد خود را برای پیشبرد اهداف سازمان به کار می‌گیرد و این مسئله به نوع ارتباط و اهمیت دادن مجموعه به شخصیت و استعداد و توان نیروهایش بستگی دارد. هر اندازه به خواسته‌ها و علایق نیروی انسانی بیشتر توجه شود، آن‌ها در انجام اهداف کتابخانه بیشتر تلاش می‌کنند. در دوره‌­ای که گرفتار مشکلات بودجه‌­ای هم بودیم، برخی از همکاران درخواست داشتند یک کامیون نشریه مازاد را که برای خمیر شدن در نظر گرفته شده بود، به کتابخانه مجلس بیاورند تا بدین وسیله کسری­‌های نشریات را تأمین کنیم. اگرچه اعلام کردیم که توان پرداخت اضافه کاری و پاداش و ... نداریم ولی با این­حال گروهی از کارشناسان چند هفته پنجشنبه‌­ها و جمعه­‌ها آمدند و آن نشریات را لیست برداری و منظم کردند. هم بسیاری از کسری‌های مجموعه خودمان تأمین شد و هم آن لیست را به کتابخانه‌­های دیگر فرستادیم و آنها نیز توانستند برخی از کسری­‌های مجموعه خود را تأمین کنند. کسانی که باید در میدان عمل برنامه‌­ها و طرح‌ها را اجرا کنند، کارکنان و کارشناسان هستند و مدیران و معاونان در انجام آن چندان دخالت میدانی ندارند. در واقع ستادی‌ها باید برنامه ارائه کنند و آن‌ها که در صف‌ هستند(کارکنان) آن را اجرا کنند.

 توجه و احترام به کارشناسان و کارکنان کتابخانه مجلس باید به نحوی باشد که افتخار کنند که در کتابخانه مجلس فعالیت می‌کنند. متأسفانه در یک دوره‌ای به کارشناسان توهین می‌شد؛ به‌طوری‌ که برخی از نیروهای توان­مند محل فعالیت خود را ترک کردند و به مجلس رفتند. حتی مدیری را می‌شناسم که بعد از رفتن از کتابخانه مجلس کتابی 1000 صفحه‌ای را نوشت و مدت حضورش در کتابخانه مجلس را نقد کرد و حتی از برخی از کارکنان و کارشناسان با سخنان زشت و ناسزا نام برد. نیروهایی که تحقیر شوند، قطعا نمی‌توانند کاری برای کتابخانه انجام بدهند و اگر بیشترین بودجه را نیز در این سازمان سرازیر کنید، باز کاری از پیش نمی‌رود؛ زیرا این کارشناسان روحیه و انگیزه کافی را ندارند.
 
یادم می‌آید زمانی یکی از روسای کتابخانه مجلس به من می‌گفت در فلان قسمت کتابخانه فلان کار را انجام بده و وقتی می‌گفتم نمی‌شود زیرا نیروها مخالف هستند به من می‌گفت نیروها چه کاره هستند و وقتی گفتم نیروها راضی نباشند، کار پیش نمی‌رود، من را «کارمند ذلیل» خطاب کرد؛ اما من هنوز هم معتقدم کارها بدون رضایت افرادی که دستی بر آتش اجرای آن دارند، پیش نمی‌رود؛ کار باید آن گونه انجام شود که کارشناس متخصص متعهد مشغول در آن جایگاه تشخیص می‌­دهد؛ مگر اینکه در کاری منع قانونی مطرح باشد، که قطعا چنان کاری نباید انجام شود. به طور حتم افراد متخصصی در کتابخانه مجلس فعالیت می‌کنند، پس باید به نظرات و شخصیت آن­ها اهمیت داد. در واقع اگر بیشترین بودجه‌‌ را هم برای نیروهایی که توهین شنیدند، تأمین کنید، باز هم کاری از پیش نمی‌رود. در صورتی که نیروی موافق و دلگرم و همسو با مدیر کتابخانه اگر بودجه هم کم باشد باز راهکاری برای انجام مسئولیت‌هایش پیدا می‌کند.

درباره تناسب عملکرد مدیریت‌های مختلف کتابخانه مجلس شورای اسلامی و مفاد اساسنامه در این سال‌ها نیز توضیح بفرمایید؟
تدوین اساسنامه کتابخانه مجلس در سال 1375 خدمت بزرگی به کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بود، اساسنامه‌ای که به همت دکتر فدایی عراقی تدوین و تصویب شد. او از سال 74 درگیر تدوین و تصویب اساسنامه کتابخانه مجلس بود.

اساسنامه سند مهم کتابخانه مجلس شورای اسلامی محسوب می‌شود که در مجلس به‌عنوان یک قانون به تصویب رسیده است. در این اساسنامه برای رئیس کتابخانه مجلس ویژگی‌های خاصی درنظر گرفته شده اما به نظر می‌رسد گاهی اوقات در انتخاب رئیس کتابخانه مجلس به این ویژگی‌ها توجه نشده است. گاهی رئیس کتابخانه مجلس، با وجود اینکه شخصیتی برجسته و ارزشمند بوده، اما فرد مناسبی برای امور این مجموعه نبوده یا تخصصی در زمینه کتابداری نداشته و با محیط آشنا نبوده است؛ به‌عنوان مثال، یکی از رؤسای کتابخانه مجلس به من می‌گفت: من کتابخانه را محیطی پُر از کتاب می‌‌دانم که مسئول امانت آن باید سفارش کتاب‌های مورد نظر من را پذیرفته و برایم بیاورد و بیش از این از محیط کتابخانه ذهنیتی ندارم.

انتصاب افراد فرهیخته و ارزشمند که آشنائی کافی با فعالیت‌­ها و وظائف کتابخانه مجلس ندارند؛ به‌عنوان رئیس برای کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی موجب می‌شود بسیاری از فعالیت‌ها در کتابخانه مجلس مغفول بماند. وقتی می‌گفتم این کتاب‌ها را باید افرادی خریداری و افراد دیگری سازماندهی کنند، می‌گفت چند نفر باید این کار را انجام دهند، چرا کارمندان کتابخانه 120 نفر هستند؟ وقتی می‌گفتم این کتاب‌ها نیاز به مجموعه‌سازی و سازماندهی دارد، باز می‌پذیرفت تعدادی نیز باید مشغول این کار شوند و در ادامه وقتی همه قسمت‌های کتابخانه و افراد موثر در این بخش‌ها را برایش برشمردم، کم‌کم متوجه شد، کتابخانه مجلس چه بخش‌هایی دارد. وقتی گفتم کتابخانه مجلس 120 نفر کارمند دارد، کتابخانه ملی در همین زمان 950 نفر کارمند دارد و حتی کتابخانه کنگره 5 هزار نفر کارمند دارد، برایش قابل باور نبود.

بنابراین باید افرادی رئیس کتابخانه  موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی شوند که به امور کتاب، کتابخانه و کتابشناسی آگاه باشند و با  این امور سر و کار داشته باشند. ویژگی‌هایی که مصادیق آن بر‌اساس اساسنامه ـ فردی برجسته از نظر علمی و مذهبی و دارای تخصص کتابداری، کتابشناسی و اطلاع‌رسانی است و براساس نظر رئیس مجلس شورای اسلامی به مدت چهار سال انتخاب می‌شود ـ است.

شورایی که پایه‌گذار هفت کتابخانه تخصصی در کشور بود
خود من تحصیلات کتابداری نداشته­‌ام و تحصیلاتم در حوزه حقوق است؛ اما چند سال پیش از آمدن به کتابخانه مجلس در دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم مشغول به خدمت و عضو شورای خدمات تحقیقاتی بودم. یکی از اقدامات آن شورا تنظیم و تأسیس هفت کتابخانه تخصصی پیشرو در قم بود و کلاس‌هایی از طریق این شورا برگزار شد و افرادی مانند دکتر مهدی محقق و خانم نوش‌آفرین انصاری 22 نفر را به‌عنوان کتابدار آموزش دادند و منابع هفت کتابخانه تخصصی در کشور به همت این شورا، به‌روز‌رسانی و فهرست‌نویسی شد.

شاید این هفت کتابخانه از نخستین کتابخانه‌هایی بودند که فهرست‌نویسی منابع به­صورت رایانه‌­ای در آن‌ها انجام شد. این کتابخانه‌‌ها به نظرم در آن زمان، پیشرفته‌ترین کتابخانه‌‌ها در کشور بودند. به خاطر دارم، آن زمان دکتر ابراهیم عمرانی به قم می‌آمد و به آن 22 نفر کارآموز دفتر تبلیغات آموزش فهرست‌نویسی رایانه‌­ای می‌داد. مرحوم دکتر حری نیز  برای آموزش آن کتابداران با دعوت این شورا به قم می‌آمد. من همچون دیگر اعضا پی­گیر این خدمات در آن شورا بودم و سوابقم در این موارد باعث شد به‌عنوان مدیر در کتابخانه مجلس منصوب شوم وگرنه من نیز تحصیلات کتابخانه‌ای نداشتم؛ اما این تجربیات را داشتم و با کمک خداوند و همراهی همکاران کتابخانه خدماتی در این دوران انجام دادیم.

ادامه دارد...