احیاء صنعت نشر و عرضه کتاب، مهمترین راهبردی است که می‌تواند شرایط سخت کنونی در حوزه کتاب اعم از نشر و عرضه را تغییر داده و بهبود بخشد، در این میان اتخاذ استراتژی مناسب برای اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران به‌عنوان یکی از مهمترین نهادهای صنفی حوزه نشر یک ضرورت است.
و اکنون در آستانه پانزدهمین دوره انتخابات هیات‌مدیره اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، نشست معرفی برنامه‌های گروه «احیای صنعت نشر و عرضه کتاب» با حضور کاظم آرمان‌پور مدیر انتشارات«جهش»، تهمینه آقا محمدعلی کرمانی مدیرانتشارات «پیام مشرق» ، محمدرضا سالکی مدیر انتشارات «کاگو»، محمدحسین شهری مدیر انتشارات «نباء» علی‌اکبر تورانیان مدیر انتشارات «شهرآب»، مریم سادات ظهوریان مدیرانتشارات «نور گیتی» و بابک ندرخانی مدیر انتشارات «رهپویان دانش و اندیشه»، برگزار، اهداف و رئوس برنامه‌های این گروه تشریح شد.
برنامه اصلی شما برای حضور در ترکیب هیئت مدیره اتحادیه چیست و چه برنامه‌ای را دنبال می‌کنید؟
محمدحسین شهری: باور ما نسبت به جایگاه فرهنگ در هر جامعه، باور بالایی است، معتقدیم که زیربنای همه امور در هر جامعه، فرهنگ آن جامعه است، مجموعه ناشران، کتابفروشان، مراکز پخش و فعالان حوزه کارت‌پستال یکی از عوامل مؤثر در امور فرهنگی هستند. به همین دلیل جایگاه اتحادیه به‌عنوان تشکلی که صنف را هدایت می‌کند، باید ارتقا یافته و زمینه‌های لازم را برای مطالبه‌گری مهیا کند. مجموعه گروه «احیای صنعت نشر و عرضه کتاب» از حوزه‌های مختلف صنعت نشر شامل کودک و نوجوان، آموزشی، دانشگاهی، زنان و دین و اندیشه تشکیل شده است. تحصیلات آکادمیک این گروه از مدرک کارشناسی تا دکتری و از نظر تجربه کار از 18 تا 42 سال هستند و میانگین سابقه، 30 سال تجربه کاری است.
باور ما این است که این جمع با شاخص‌هایی که دارند با عقلانیت و خرد جمعی، همچنین همدلی، مشورت، برنامه‌ریزی، تساهل و تسامح بتوانیم با اصلاح و ارتقاء ساختار و رفع موانع، کار را برای فعالان حوزه نشر آسان‌تر کرده و برای صنعت نشر جذابیت ایجاد کنیم تا آیندگان با علاقه‌مندی ادامه دهند.
چه اهدافی را برای گروه خود در نظر گرفته‌اید؟
کاظم آرمان‌پور: در مرحله اول باید وضعیت کنونی نشر و اتحادیه را شناخت تا برای احیای آن برنامه‌ریزی مدون انجام دهیم، سابقه کار و حوزه فعالیت هریک از اعضای گروه نشان میدهد شناخت کامل در این خصوص وجود دارد. وضعیت کنونی اقتصاد نشر به دلایل مختلف، بسیار شکننده شده است؛ ازجمله تحولات اجتماعی و رویکرد فناوری و نوآوری در صنعت نشر. متأسفانه با سوء‌مدیریت صنف نشر در چند سال اخیر، اتحادیه ناشران و کتابفروشان به اهدافی که برای خود تعیین کرده بودند، نرسیده است. در این حوزه پنج محور و برنامه در نظر گرفته‌ایم که بایستی طبق برنامه، موارد را ایجاد یا روند کنونی را اصلاح کنیم؛ نخستین محور برنامه زیرساخت‌ها در سه حوزه تولید، توزیع و ترویج است، دومین محور، آموزش و کمک به توسعه است، محور سوم، حقوق نشر و مبارزه جدی با باندبازی و فساد است و چهارمین محور، مطالبه‌گری از سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با حوزه نشر و پنجمین محور، اطلاع‌رسانی و روابط عمومی و ایجاد خدمات رفاهی برای همه اعضا است. اتحادیه در دوره فعلی متأسفانه منفعل بوده است و ان‌شاءالله با مشارکت همه اعضای اتحادیه و نیز اجرای دقیق پنج محور بتوانیم اتحادیه را از این حالت درآوریم.
اتحادیه ناشران و کتابفروشان از مجموعه کارگروه‌ها و کمیسیون‌های تخصصی تشکیل شده است، به‌نظر شما این بازوهای اجرایی اتحادیه چگونه باید عمل کنند تا موفق و تاثیرگذار باشند؟
بابک ندرخانی: من دو سال عضو کارگروه الکترونیک بودم و نکته‌ای که وجود دارد این است که در اتحادیه توجه جدی به کارگروه‌ها نمی‌شود، تصور هیئت‌مدیره بر این بود که سُکان کار را باید خودش در دست بگیرد. در این میان افرادی عضو کارگروه کرده بودند که گاهی اصلا انگیزه‌ای برای حضور در کارگروه نداشتند، زیرا تنها نکته مهمی که در کار صنفی وجود دارد، انگیزه است. این کار درآمدی ندارد و افراد باید از درآمد و هزینه خود بزنند تا فعالیت صنفی انجام بدهند. در اتحادیه باید افرادی انتخاب شوند که انگیزه کار صنفی داشته باشند و وقت بگذارند. در کارگروه‌های قبلی این موضوع اتفاق نیفتاد، هیئت‌مدیره کار کارگروه‌ها را پیگیری نمی‌کرد. در دوره اول حدود 14 جلسه برگزار کردیم و در این مدت هیچ‌کس نیامد سؤال کند که چرا این جلسه برگزار شد یا نشد و اهداف و برنامه‌ها را جویا نشدند.
جایگاه اتحادیه را امروز چگونه می‌بینید؟
ندرخانی: دلیل اصلی که اسم گروه را احیا گذاشتیم، این است که شرایط موجود را تغییر داده و بازسازی کنیم، به دنبال تحول و کار خارق‌العاده نیستیم؛ بلکه به دنبال احیا کالبد کنونی صنعت نشر که این روزها به سختی نفس می‌کشد، هستیم. در این زمینه معتقدم که ساختار داخلی اتحادیه باید بازتعریف و اصلاح شود، چارت سازمانی اتحادیه چیست، افراد چه وظایفی دارند و چه کاری انجام دهند. آیا کار اتحادیه فقط صدور مجوز یا پیگیری امور قانونی است؟ نکته دیگری که در دوره‌های قبل کمتر به آن توجه شده، این است که یک اتحادیه زمانی می‌تواند جایگاه اصلی هیئت‌مدیره با سازمان و نهادی ارتباط می‌گیرد، مجموعه بر این باور است که 1400 نفر پشت این فرد هستند. در دوره‌های قبل به دلیل کم‌‌توجهی به مشارکت حداکثری، اتحادیه در جایگاه ضعف بوده است.
در این میان باید بگویم انتقال دانش و تجربه بین‌المللی و بومی‌سازی دانش متناسب با شرایط فرهنگی کشور نیز اهمیت دارد، باید چالش‌ها و مشکلات حوزه نشر در دنیا را طرح کرد و تجربیات نظام‌های مختلف را به اشتراک گذاشت و برای آیندگان کاربرد داشته باشد. از سوی دیگر برنامه‌های تخصصی را می‌توان فعلا بر قوانین جاری تعریف کرد، این کار قبلا صورت نگرفته است، اتحادیه می‌تواند برنامه‌ها را براساس قوانین تعریف کند، تلاش برای اصلاح ساختار قوانین موجود یک ضرورت است.
مثالی مدنظرتان هست؟
بله. بحث بیمه، مالیات، مجوز نشر کتاب، برگزاری نمایشگاه. از سوی دیگر باید تعامل سازنده با ساختار حاکمیتی انجام شود، صنف ناشران و کتابفروشان به دلیل مسائل فرهنگی یک صنف چندبخشی است که با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداری، وزارت «صمت» تعامل دارد.
عرضه و توزیع کتاب همواره یکی از چالش‌های جدی صنعت نشر طی سال‌های اخیر بوده است، در این زمینه چه راهکار و پیشنهادی در گروه برای برون‌رفت از وضعیت فعلی پیش‌بینی شده است؟
تهمینه کرمانی: مشکل توزیع کتاب همواره پیش‌روی همه ناشران بوده است و باتوجه به اینکه خود من در حوزه کتاب‌های کودک فعالیت می‌کنم این موضوع را به خوبی لمس کرده و درپی راهکارهایی برای آن هستیم. مساله اصلی این است که تعداد ناشران خیلی بیشتر از کتابفروشان است، از سوی دیگر در حوزه کتاب کودک با توجه به حجیم‌تر بودن این آثار، همچنین اختصاص کمتر ویترین فروش به این کتاب‌ها، بسیاری از ناشران کودک با چالش روبه‌رو هستند. برای توزیع نیز همین اتفاق می‌افتد، ناشران کم‌کتاب که باید بیشترین حمایت از آنها شود در بخش توزیع با چالش جدی روبه‌رو هستند. راهکاری که در این زمینه وجود دارد این است که باید برای ناشران نوپا و کم‌کتاب برنامه ویژه‌ای در نظر گرفته شود، وقتی فروش باشد، انگیزه تولید مجدد ایجاد می‌شود، وقتی فروش کم شود و ناشر نتواند با توزیع‌کننده ارتباط بگیرد، انگیزه کار هم کم شود. تولید کتاب خاص و ویژه از نظر محتوا با سختی‌هایی انجام می‌شود اگر توزیع خوب انجام شود، همه انگیزه و سرمایه ناشران را تحت‌الشعاع قرار میدهد.
سال جاری نمایشگاه‌های مجازی در طول سال برچیده شده و فقط افراد می‌توانند از طریق سامانه خرید از کتابفروشی‌ها، کتاب‌های مورد نیاز خود را خریداری کنند، این سامانه پشتوانه خوبی برای کتابفروشان است، اما نکته‌ای که وجود دارد که با این راهکار نیز آثار ناشران نوپا و کم‌کتاب نتوانسته به سامانه توزیع و کتابفروشی وارد شود. باید راهکاری برای این موضوع اندیشیده شود، تا برای تولید کتاب خوب تلاش شود.
آموزش حرفه‌ای برای ناشران و کتابفروشان همواره یکی از ضروریات و مأموریت‌های اتحادیه به‌عنوان یک تشکل صنفی است. شما که در دو دوره مسئولیت کارگروه آموزش اتحادیه را بر عهده داشتید، چالش اصلی موجود در این حوزه را چه می‌دانید؟
محمدرضا سالکی: در فاصله سال‌های 1393 تا 1397 مسئولیت کارگروه آموزشی اتحادیه را بر عهده داشتم و طی این مدت سعی کردیم که یکسری فعالیت‌های حرفه‌ای را با توجه به ساختاری که می‌شد برای آموزش طراحی کرد به اضافه آموزه‌های دانشگاهی دنبال کنیم. کمیسیون آموزش را ابتدا با یک هدف و برنامه شروع کردیم و سعی شد یک برنامه سازمانی برای آن تعریف شود. در آن زمان یک سری ناشران تازه‌کار در دوره‌ها شرکت می‌کردند، همچنین کارگاه‌‌های آموزشی را نیز به صورت حرفه‌ای برگزار کردیم. در ادامه نیز طی تعامل با نشر بین‌الملل، با تیم اجرایی توسعه نمایشگاه فرانکفورت یک دوره سه روزه برای ناشران برگزار کردیم.
متأسفانه هیچ تجربه یا آموزش رسمی و دانشگاهی در حوزه نشر نداریم، این در حالی است که چاپ در دانشگاه علمی و کاربردی، مباحث آکادمیک دارد اما در حوزه نشر چنین زیرساختی نیست. ما در سال 1393 با کمک اتحادیه و دانشکده اطلاعات و دانشگاه تهران مجموعه‌ای از سرفصل‌های آموزشی حوزه نشر را طراحی و تدوین کردیم، اما به نتیجه‌ای نرسید.
پس چرا این کار متوقف شد؟
چون یک نهاد و مجموعه رسمی باید این پیشنهاد را ارائه می‌داد و پیگیری می کرد. در حالی که می‌شد با یک برنامه‌ریزی درست و منظم و ارتباط با مجموعه‌های مختلف این کار را به راحتی اجرا کرد.
به‌عنوان عضوی از گروه احیای صنعت نشر چه برنامه‌هایی برای تحقق موضوع آموزش دنبال می‌کنید؟
سالکی: مسئله اینجا است که بسیاری از فعالان حوزه‌های مختلف باور ندارند که ما به عنوان یک صنعت فعال هستیم و فکر می‌کنند که ما فقط یک جواز داریم و مغازه‌هایی در سطح شهر کتاب می‌فروشند، درحالی که صنعت نشر مجموعه‌ای از ناشران، موزعان و کتابفروشتن هستند که وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، صنعت نشر را تشکیل می‌دهند. در بحث احیای صنعت نشر، ضرورت دارد که ما از یک منبع رسمی، ساختار آموزش در صنعت نشر را توسعه دهیم، ضروری است که در اتحادیه مشاورانی از دل صنعت نشر به ناشران و کتابفروشان و موزعان مشاوره بدهند.
مشاوره نخست به ناشرانی که تازه به صنعت نشر وارد شده‌اند و به دنبال تولید کتاب هستند و مشاوره دوم به ناشرانی که در صنعت فعال هستند اما به دنبال ایجاد تغییر در کار خود هستند. امروز نشر دیجیتال، نشر الکترونیک و استارت‌آپ‌ها روز به روز در حال گسترش است و صنعت نشر باید با توجه به تغییرات و تحولات کسب و کار خود را به روز کنند. در این زمینه ضروری است که ناشران برای عبور از این گردنه حساس آموزش ببیند اما کجا؟ متاسفانه هیچ جایی نداریم که این کار را انجام بدهد. سرمایه‌ای که طی دهه‌های مختلف جمع شده است به مرور با تعطیلی دفاتر نشر و کتابفروشی‌ها از دست می‌رود، بدون اینکه تجارب ناشران مختلف به نسل‌های دیگر منتقل شود.
افرادی در صنف هستند که به عنوان ناشران بزرگ یا کوچک در حال کار کردن هستند اما نمی‌دانند که چرا نمی‌توانند کتاب خوب تولید کنند یا کتاب‌های خود را بفروشند، در حالی که می‌توانند بر اساس فرایند زنجیره و ارزش نشر برنامه‌ریزی خوب و مناسبی داشته باشند، تمام این موارد نیاز به آموزش و مشاوره دارد. اگر بخش مشاوره در اتحادیه راه‌اندازی شود، صندلی‌های این بخش خالی نخواهد شد.
کاظم آرمان‌پور: در بخش آموزش نیاز است اتحادیه به عنوان یک مرجع صنف در بحث تولید محتوای خوب آموزش مناسبی به ناشران ارائه بدهد. آموزش اصلی را باید در بحث حرفه‌ای کردن و فعالیت‌های تخصصی در حوزه نشر تقویت کرد و ضروری است ناشران و کتابفروشان برای برندسازی و تغییرات فناوری و نوآوری با دریافت آموزش و مشاوره مناسب گام‌های اساسی بردارند.
جناب سالکی با توجه به تجربیاتتان در حوزه توزیع، بنظر شما چالش بخش توزیع در صنعت نشر چیست و چگونه می‌توان آن را مرتفع کرد؟
سالکی: ما در زمینه آماده‌سازی زیرساخت عمومی، تولید محتوا، تولید فنی و توزیع و ترویج در حوزه نشر مشکل داریم، اگر این موارد آماده نباشد فردی که می‌خواهد به حوزه نشر وارد شود، باید همه زیرساخت‌ها را خودش آماده کند، در حالی که اتحادیه می‌تواند با فراهم‌سازی یک زیر ساخت از بالا به پایین اصلاح شود. این در حالی که ما نمی‌دانیم مدل توزیع درست چیست، در صورتی که کشورهای مختلف تجربیات خوبی دارند. معتقدم اتحادیه می‌تواند طی سه یا چهار سال در این حوزه اقدام مناسبی انجام دهد.
عرضه کتاب با تخفیف‌های بالا، یکی از آفت‌های جدی صنعت نشر طی سالیان اخیر است، ورود کتاب‌سازان به این عرصه، بازار تخفیف‌ها را داغ و شرایط کار را برای بسیاری از فعالان قدیمی صنف سخت کرده است؛ این در حالی است که با وجود اختیارات قانونی اتحادیه می‌تواند بر این موضوع نظارت جدی‌تری داشته باشد. آیا در گروه شما برنامه‌ای برای نظارت بر تخفیف‌ها یا برخورد با کتاب‌سازها وجود دارد؟
مریم ظهوریان: اصلاح و توسعه نظام توزیع و فروش کتاب از لحاظ درصد تخفیف، مکانیسم‌های ترویجی، مکان، شبکه، سکو و درگاه عرضه مهمترین برنامه ما به شمار می‌آید. الان دو سری فعال در حوزه صنعت نشر وجود دارد؛ نخست کسانی که واقعا تولید محتوا دارند و در ادامه محتوا را به صنعت وارد می‌کنند، اما یکسری افراد فقط در صنعت مشغول کار هستند و محتوایی تولید نمی‌کنند بلکه به سراغ آثار چاپ شده ناشران دیگر می‌روند. گروه دوم بسیاری از هزینه‌های جاری سایر ناشران را ندارند و برای تولید کتاب از نامناسب‌ترین نوع کاغذ و چاپ و .. استفاده می‌کنند و کتاب‌ها را با تخفیف‌های 70 تا 80 درصد می‌فروشند. در حالی که بیشترین تخفیفی که می‌توان برای کتاب‌ها با تولید خوب و مناسب ارائه دارد بیشتر از 35 درصد نیست، بنظرم باید راهکاری برای مقابله با این افراد داشت.
در این میان با ایجاد زیرساخت و آموزش درست و مناسب و تعامل بین اعضای اتحادیه زمینه‌های موجود در این بخش را از بین برد، برگزاری جلسات مرتب و منظم با اعضا و آگاهی از دغدغه‌های صنف می‌تواند تا حد زیادی از این مشکلات بکاهد.
موازی‌کاری در حوزه تولید آثار و کتاب نیز یکی دیگر از آسیب‌های صنعت نشر است که در توزیع و قیمت‌گذاری مؤثر بوده است، آمار و ارقام نشان میدهد تجدید کتاب‌های پرفروش سبب هدر رفت سرمایه ناشران، نیروی انسانی و کاغذ می‌شود، زیرا برخی ناشران فقط به دنبال سود بیشتر از تولید آثار هستند. در حالی که باید زمینه‌ای ایجاد شود تا خلاءهای موجود در حوزه موضوعی جامعه شناخته شود و هدایت سرمایه‌گذاری ناشران در این مسیر انجام شود.
سالکی: همیشه نیاز نیست که از ابتدا چرخ را اختراع کنیم، برای مسائل و معضلات یک ناشر، کتابفروش و همه افرادی که در این صنعت هستند، مدل وجود دارد. از گذشته تا امروز قانون قیمت ثابت در جهان وجود داشته است. ساختار قیمت ثابت اجازه نمی‌دهد که کتاب با تخفیف فروش برود و این قضیه در دنیا رواج دارد. ما در ایران کتاب را با قیمت چاپ شده، منتشر می‌کنیم، هرچند برای برخی کتاب‌ها قیمت نمی‌گذاریم، البته قیمت نگذاشتن در ایران خطرناک است، زیرا زمینه‌های سوءاستفاده توسط برخی افراد را فراهم می‌کند، در این میان باید قضیه قیمت ثابت باید ساختار و مکانیزم داشته باشد. از سوی دیگر بحث فروش کتاب‌های پرفروش ناشران به صورت الکترونیک در فضای مجازی با تخفیف بالا نیز یک عامل پرآسیب دیگر است که باید رفع شود.
در این حوزه فرهنگسازی در میان مخاطبان و ناشران نیز بایستی به صورت جدی پیگیری شود، حتما یک کمیسیون یا کارگروهی در اتحادیه به صورت منظم پشت این کار باشد و با استفاده از قوانین مباحث را هدایت و حمایت کند، زیرا قلب تپنده و زنده نگهدارنده ناشر، قیمت ثابت کتاب است. استمرار چرخه تخفیف‌های بالا در حوزه نشر، عرضه آثار کتاب‌سازی شده و مسائلی از این دست منجر به افت شدید شمارگان و تعداد کتاب طی سال‌های اخیر شده که همین مساله سیکل منفی در صنعت نشر ایجاد کرده است.
فکر می‌کنید برای اینکه اتحادیه به جایگاه صنفی واقعی خود نزدیک شود، باید چه مسیری را طی کند؟
علی‌اکبر تورانیان: هیچ زمانی مثل امروز حوزه نشر دچار آسیب نبوده است، وضعیت به حدی دچار مشکل شده که عده‌ای از این صنعت خارج شده‌اند، برخی نیز با پیشینه گذشته‌شان در حال فعالیت هستند و عده‌ای نیز تازه‌کار هستند. آن چیزی که در هر جامعه، صنف و شغلی اهمیت دارد، امنیت است. اگر امنیت نباشد، هیچ چیزی وجود ندارد، امروز در حوزه نشر هیچ ناشری امنیت ندارد. مباحثی مثل تکثیر غیرقانونی، قاچاق کتاب و ... به‌طور گسترده و وسیع صنعت نشر را درگیر کرده و امروز دیگر کمتر ناشری صاحب آثار خودش است؛ چه نشر دولتی یا خصوصی. در این میان اتحادیه ناشران و کتابفروشان به عنوان نماینده صنف باید این مسیر را دنبال می‌کرد، زیرا معتقدم که نقش اتحادیه مطالبه‌گری، بسترسازی و خواستن خواسته‌های صنف از سیستم‌های حکومتی است، اما وقتی کار رها شده و مطالبه‌ای نمی‌شود نتیجه این می‌شود که صنعت نشر درگیر بحث تکثیر غیرقانونی، قاچاق و افت تیراژ کتاب می‌شود. همه این‌ها به این دلیل است که اتحادیه قوی، منسجم و مطالبه‌گری نداشتیم.
امروز برخی افراد فقط برای منافع شخصی به اتحادیه ورود پیدا کردند؛ اتحادیه‌ای که با باندبازی، گروه‌بازی و انحصار کردن اداره می‌شود. اما کسی که به عنوان حق‌الناس بر صندلی اتحادیه نشست و برای اینکه منافع شخصی‌اش به خطر نیفتد کاری نکرد، اشتباه می‌کند. البته این موضوع به معنای کم‌کاری نکردن بخش‌های دولتی شامل وزارت فرهنگ، وزارت علوم، وزارت بهداشت و .. در حوزه نشر نیست. در این میان لازم است شکل اتحادیه تغییر کند، کسانی که احساس مسئولیت می‌کنند وارد شوند و بخواهند کار کنند، ما نیز در گروه احیای صنعت نشر و عرضه کتاب به دنبال تحقق حقوق همکاران ناشر، کتابفروش و موزع هستیم.
نظر شما