سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - علیرضا خلیل‌زاده: جلد دوم کتاب «نقاشی و اعتراض» با زیر عنوان «هنر اعتراضی جهان» نگاهی به زندگی و آثار ده نقاش معترض معاصر جهان، به همت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی به تازگی توسط انتشارات سوره‌مهر به چاپ رسید. حسین شهرستانی مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی ناظر علمی این اثر بوده است.
کتاب بازخوانی شرح زندگی و زمانه ده تن از جنون‌مندترین و ارجمندترین هنرمندان معاصر است از ممالک شرق و غرب و زبان هاو نژادهای گوناگون و مواجهه پرماجرایشان با ظلم و استبداد و استعمار است؛ هنرمندانی که همواره با هنر و در هنر زیسته‌اند و رگ‌های جهان را تا همیشه تاریخ از سُکر هنر والای خویش گرم کرده‌اند و در عین حال، فارغ از هر مذهب و باور و مسلکی که داشته‌اند، آنی در برابر ناراستی و کج‌روی و بی‌عدالتی، به ویژه مظهر تامه آن یعنی امپریالیسم جهانخوار، ساکت ننشسته‌اند.
محمدرضا وحیدزاده، نویسنده و پژوهشگر هنر که چندین کتاب مختلف با موضوع هنر اعتراضی از جمله «شعر و اعتراض» تدوین کرده است، به تازگی همزمان با رونمایی از جلد دوم این مجموعه با نام «نقاشی و اعتراض» گفت‌وگویی با خبرنگار ایبنا داشته که در ادامه می‌خوانیم.
با توجه به تألیف دو شماره کتاب در این حوزه، به نظر شما هنر اعتراضی چه معنایی دارد؟
تلقی‌های مختلفی از اعتراض در هنر وجود دارد. در واقع باید در آغاز هر شخص تعریف خود و نگاه و رویکردش را مشخص کند و سپس به سراغ هدف برود. حقیقت این است که هنر یکی از بزرگ‌ترین و مهمترین جلوه‌گاه‌ها برای اعتراض در تاریخ بشر بوده است. در دوره‌های مختلف با تلقی‌های متفاوت می‌توان آثار گوناگونی را وارد این حلقه کرد. چونان که اساساً عده‌ای خود عمل هنر و نگاه هنرمندانه به هستی را نوعی اعتراض می‌دانند؛ زیرا از عادت‌ها و طبق معمول‌ها عبور می‌کند و جهان هستی را به هم می‌ریزد، حتی آثاری که نمود بیرونی و کنشگری سیاسی خاصی ندارند نیز از منظری، یک عمل سیاسی است. زیرا همین تحول عصیانگر در فرم و علیه روزمرگی و تکرار که در این آثار به چشم می‌آید می‌تواند نوعی اعتراض دیده شود.
اما من در این اثر سعی کردم کمی مشخص‌تر و گفتمان‌محور نگاه کنم و حد و حدودی برای آن تعریف کنم. یعنی ضمن قابل اعتنا دانستن تلقی‌های دیگر، نگاه من به آن انضمامی‌تر بود. هنر اعتراضی در این اثر زیرمجموعه‌ای از هنر پایداری فرض شده. هنر پایداری شاخه‌ای اصلی است که زیرشاخه‌های گوناگونی دارد، به طور مثال شعر دفاع مقدس یا هنر انقلاب یکی از زیرشاخه‌های این هنر است؛ به نظر من «هنر اعتراض» نیز می‌تواند یکی از زیرشاخه‌های هنر پایداری باشد. هنری که جمعی از طریق آن در برابر ستم بیرونی فریاد می‌زند و کنشگری می‌کند و در برابر ظلم و جور می‌ایستد. گاهی هم ما این موضوع را به صورت عمومی نمی‌بینیم و تک صدایی از یک هنرمند در آن جامعه است که به‌رغم فشارها و جهت‌گیری‌های کلان، نتوانسته ساکت بنشیند و فریاد سر داده. اکثر مواردی که من در این کتاب به آنها اشاره کردم از این نوع افراد هستند.
در این کتاب تمامی هنرمندان نقاش اعتراضی وجود دارند؟
من در این جلد سعی کردم مشخصاً به هنر نقاشی بپردازم و بازه زمانی را قرن بیستم محدود کردم. همچنین سعی کردم تنوع جغرافیایی و مکانی را لحاظ کنم و بهترین هنرمند از هر جغرافیای فرهنگی هنری را گزینش کردم و در سبک‌ها و رویکردهای مختلف آنها را بررسی کردم. نگاه اعتراضی این هنرمندان برایم اهمیت داشت و اکثر این افراد هم در مواجهه با امپریالسیم یا نظام سرمایه‌داری دست به اعتراض زده‌اند. بدیهی است که در جای جای زمین هنرمندان بسیاری بوده‌اند که در برابر موضوعات مختلفی دست به اعتراض زده‌اند؛ اما به نظر من ظهور تامۀ ظلم و ستم در دوران جدید همین نظام سرمایه‌داری و جنایات بلوک غرب است، به همین دلیل این افراد را انتخاب کردم.
چه رابطه‌ای بین هنر و اعتراض وجود دارد؟
واقعاً یکی از عرصه‌های جدی بروز اعتراض از آغاز تاریخ بشریت تا امروز، عرصه هنر بوده و شما در طول تاریخ شواهد بسیاری را می‌توانید پیدا کنید که هنرمندانی نام‌آشنا یا گمنام با آثار هنری خود نسبت به یک اتفاق و ستم اعتراض کردند و گاهی آن اثر در تاریخ ماندگار شده، گاهی نیز فراموش شده اما اثر خود را در فضای دیگری گذاشته است. از این دست، نمونه‌های فراوانی در عرصه‌های مختلفی همچون نقاشی، عکاسی، شعر و موسیقی و … وجود دارد. گاهی یک عکس در لحظه درست، روند تاریخ را تغییر داده است. در کتاب «عکاسی و اعتراض» که توسط دوست عزیزم محمد صدیقی‌فر در دست تألیف است به طور کلی راجع‌به این موضوع صحبت شده است. در نقاشی هم موجود است، تابلوی نقاشی «گرنیکا» از پابلو پیکاسو یکی از مهمترین نقاشی‌های اعتراضی است که قصه‌های زیادی درباره آن نقل شده است. مثلاً روایت می‌کند «زمانی که نازی‌ها در حال دیدار از تعدادی اثر هنری بودند. وقتی به این تابلو رسیدند، جلوی آن ایستادند و از پیکاسو پرسش کردند: «این اثر شماست» پیکاسو هم در پاسخ گفت: «خیر! این اثر شماست»» این اثری بسیار مهم در تاریخ هنر است که به بمباران یکی از شهرهای اسپانیا، با همین عنوان اشاره می‌کند اما من در این مجموعه به جای تک‌اثرها به دنبال جریان‌ها بوده‌ام.
نقاشی اعتراضی همیشه یک عمل ناگهانی و بدون برنامه‌ریزی است که یکباره ترند می‌شود؟
از نظر من نقاشی اعتراضی در واقع یک عمل یکباره و کنش ناگهانی نیست، البته که اگر این‌گونه باشد بسیار ارزشمند است. اما گاهی فراتر از این موضوع است و هنرمند پیوسته باز این عمل را انجام می‌دهد، طوری که انگار این هنرمند دنبال این ماجرا است و بو می‌کشد تا اتفاقی را بیابد که روح دردمندش آرام گیرد. خیلی از هنرمندانی که در این مجموعه حضور دارند از این دست افراد هستند. یعنی هنرمندانی که از آنها اسم می‌بریم، هنر اعتراضی تنها یک کنش ناگهانی و یکباره در کارنامۀ آنها نیست؛ اعتراض بدل به سیره هنرمند شده است.
به طور مثال پیتر هاسون که در این کتاب درباره آن صحبت کردم کسی است که در برهه‌ای از زمان به جنگ بوسنی فراخونده می‌شود. بعدها که این هنرمند وارد میدان جنگ بوسنی می‌شود و باز می‌گردد، شاهد این هستیم که کنش هنرمند به طور کلی تغییر پیدا می‌کند و آثاری که در گذشته تولید کرده، با آثار امروزی راجع‌به بوسنی تفاوت دارد و او کسی است که تغییر بزرگی در نگاه جامعۀ مخاطبانش به بوسنی رقم می‌زند. افرادی که با حمایت مالی او را به جنگ بوسنی فرستادند تا آثاری تولید کند را از خود ناراضی می‌کند و این اتفاق به همین‌جا هم محدود نمی‌شود. او دفعه بعد شخصاً بدون حمایت و فراخوان کسی به بوسنی می‌رود و با آگاهی از مهلکه خطرناک بوسنی این کار را انجام می‌دهد. پیتر هاسون تا پایان عمر از این دغدغه و کنش ذهنی خلاص نمی‌شود و زندگی او، پیوسته با این مسائل گره خورده است.
هنرمندان اعتراضی چه هزینه‌ای برای تفکر خود داده‌اند؟
هنرمندان اعتراضی گاهی طرد شدند، گاهی محاکمه شدند و گاهی فراموش شدند. لئون گالوپ که در این کتاب از او یاد کردم، کسی است که جایگاه هنری‌اش توسط بسیاری از منتقدان انکار شده و از کتاب‌های تاریخ هنر حذف شده؛ زیرا کاری کرده که به مذاق بالادستی‌ها خوش نیامده است. او از دوران دانشجویی تا پایان عمر به دنبال دردسر می‌رود و همه جا از هنر خود استفاده می‌کند. البته که این استفاده از هنر بخشی از ذات وجودی اوست، هنر او، سبک او، دغدغه‌هایش و … ابعاد مختلف وجودیت گالوپ است و نمی‌توان آن را از او جدا کرد.
چرا باید کتاب «نقاشی و اعتراض» را بخوانیم؟
در این کتاب تلاش شده تا مخاطب با زندگی، آثار، سبک هنری و … آنها آشنا شود؛ حتی گاهی هنر اعتراضی در فرم هنرمند هم تجلی پیدا می‌کند. همیشه اعتراض نحوه مضمونی نداشته و در بعضی موارد که در کتاب به آن اشاره شده، هنر جلوه بیانی دارد و در حالت گفتار و فرم به اعتراض بدل شده است.
به دلیل روایت رسمی که وجود دارد و گفتمان‌سازی که شکل می‌گیرد، به ما تحمیل می‌کند و می‌خواهد ما آنچه گفته می‌شود را بپذیریم. من سعی کردم مثال‌های نقضی در این زمینه بیاورم که بتوان کمی از گفتمان تحمیل‌شده خارج شد و مشتی باشد از خروار، که دوباره شروع به تفکر کنیم.
نظر شما