سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در قم سرآغاز اعتراض‌هایی بود که در بهمن سال ۱۳۵۷ به سرنگونی رژیم پهلوی در ایران انجامید، اما اینکه چرا این قیام شکل گرفت و چگونه به سرنگونی رژیم منجر شد، پرسشی است که دکتر موسی حقانی، محقق تاریخ و رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر، به آن پاسخ داده است. وی نقطه شروع این قیام را به تحولات آبان ۱۳۵۶ بازگردانده و سلسله حوادثی را که در این هشتاد روز رخ داد، از عوامل تسریع‌بخش سرنگونی رژیم پهلوی ذکر کرده و گفت: قیام نوزدهم دی زمینه در تحولات سال‌های قبل ایران داشت. به ویژه دهه چهل و نهضت حضرت امام (ره) که هم منجر به قیام ۱۵ خرداد امام و هم بعد از آن تبعید حضرت امام (ره) به ترکیه و مهاجرت ایشان به نجف شد.
وی افزود: در طی سال‌های تبعید حضرت امام از روشنگری علیه رژیم پهلوی دست برنداشتند و شاگردان حضرت امام به طور گسترده روشنگری می‌کردند و البته آن سلطه جهنمی ساواک و هیمنه‌ای که آمریکایی‌ها در ایران به دست آورده بودند، باعث می‌شد که تمام این حرکت‌ها به نحوی کنترل و سرکوب شود.
رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر بیان کرد: جیمی کارتر با روی کار آمدن از حزب دموکرات در آمریکا آن وعده فضای باز سیاسی را داد و رژیم پهلوی هم در یک حرکت رفرمیستی قدری از آن فشارها را کم کرد، البته آن اقدامات ظاهراً اصلاحی بیشتر برای حمایت و تقویت رژیم پهلوی بود و برای تضعیف او صورت نگرفت. اما با توجه به پتانسیلی که در کشور ما وجود داشت که هم به وقایع دهه چهل و هم به وقایع دهه سی و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و اقدامات سرکوبگرانه‌ای که بعد از آن شروع شد، مربوط می‌شد.
حقانی در ادامه گفت: تأسیس ساواک، سرکوبی که از طرف ساواک صورت می‌گرفت. افزایش نفوذ و حضور اسرائیلی‌ها و آمریکایی‌ها در ایران و غارت گسترده‌ای که در کنار سرکوب گسترده مردم و نیروهای سیاسی ایجاد می‌شد، به ویژه تبعید حضرت امام و سرکوب وحشیانه قیام ۱۵ خرداد ظرفیتی را در کشور ما به وجود آورده بود و همه اینها ظرفیت‌هایی را برای یک تکاپوی جدی فراهم کرده بود. همه اینها نشان می‌دهد که رژیم پهلوی هیچ مشروعیتی نداشت و به محض اینکه کوچک‌ترین فرصتی پیدا می‌شد این جامعه ایرانی بود که علیه آن رژیم دست به اعتصاب و تظاهرات می‌زد.
وی افزود: یکم آبانماه شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی را داریم که انعکاس خبر این شهادت در ایران و در کشورهای اسلامی بسیار گسترده بود. با توجه به عشق و علاقه‌ای که مردم ایران به حضرت امام داشتند ما شاهد برگزاری مراسم ختم در کشورمان هستیم و پیام‌های تسلیتی که برای حضرت امام ارسال می‌شد. این در حالی است که شاکی گمان می‌کرد با تبعید حضرت امام توانسته است یاد و اثر حضرت امام را در جامعه ایرانی از بین ببرد، وقتی با موج این پیام‌های تسلیت روبه‌رو می‌شود، کمی جا می‌خورد. در همان آبانماه شاه به همراه همسرش سفری به آمریکا داشت، در آنجا با تظاهرات گسترده دانشجویان ایرانی مواجه می‌شود که منجر به پرتاب گاز اشک‌آور و سخنرانی اشک‌آلود شاه در آمریکا می‌شود که باز تکانی جدی برای رژیم پهلوی بود.
حقانی بیان کرد: در آذرماه سال ۱۳۵۶ ما شاهد گسترش درگیری‌ها هستیم. به واسطه مراسمی که برای شهید مصطفی گرفته می‌شود رژیم برخورد می‌کند و هم دستگیری‌ها گسترش پیدا می‌کند و هم تظاهرات دانشجویی انجام می‌گیرد و فضای ایران ناامن می‌شود. در همان شرایط کارتر از شاه و از ایران حمایت می‌کند، کشوری که هم به جهت تکیه بر منابع نفتی کشور قوی است و بحث قوای نظامی را مطرح می‌کند.
رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر گفت: دهم دی ماه کارتر به ایران سفر می‌کند. در مراسم شامی که برگزار می‌شود کارتر از شاه به صورت جدی حمایت می‌کند. علی‌رغم اینکه بار اولی که به ایران آمده بود، بحث فضای باز سیاسی را مطرح می‌کرد، اما این حمایت نشان داد که این فضای باز سیاسی اقدامی برای حمایت از رژیم پهلوی است. کارتر هم ایران را جزیره ثبات می‌نامد و هم از شاه حمایت جدی می‌کند. این باعث می‌شود که باز تظاهرات و ناآرامی ادامه پیدا کند.
وی افزود: در هفدهم دی‌ماه ۱۳۵۶ ما شاهد یک اتفاق عجیب در کشورمان هستیم. زنان مسلمان و محجبه مشهد با حجاب کامل در روز ۱۷ دی که روز جشن کشف حجاب پهلوی بود، به صورت گسترده تظاهرات می‌کنند. در همین روز در روزنامه اطلاعات مقاله‌ای که بعدها معلوم می‌شود به دستور شخص شاه توسط فردی به نام علی شعبانی نوشته شده بود، به عنوان ارتجاع سرخ و سیاه درج می‌شود و تاثیر بدی هم بر روی ملت بر جا می‌گذارد. درگیری‌ها و تظاهرات و اعتراض‌ها از همان هفدهم شروع می‌شود. در هیجدهم هم ما شاهد اعتراض به درج این مقاله هستیم و در نوزدهم عملاً اعتراضات گسترده منجر به راهپیمایی و سرکوب از سوی نیروهای رژیم پهلوی می‌شود و تعدادی از طلاب و مردم مبارز قم در جریان قیام نوزده دی‌ماه به شهادت می‌رسند. این شهادت مردم مسلمان و طلاب انقلابی قم تاثیر عجیبی بر ادامه روند انقلاب در کشور ما گذاشت.
حقانی بیان کرد: شاید خود شاه و نیروهای حامی شاه در داخل و خارج از کشور باور نمی‌کردند که بازتاب این قیام و سرکوبی که صورت گرفته بود، اینقدر گسترده باشد. بعداً چهلم شهدای نوزده دی را در ۲۹ بهمن در تبریز گرفتند که آن هم منجر به یک قیام حماسی شد و همین‌طور شهرهای دیگر ایران که هر کدام به مناسبت چهلم قیام قبلی قیامی را آغاز می‌کردند و باعث شد که سلسله قیام‌های اربعینی باعث اضمحلال رژیم پهلوی شود و ما شاهد سقوط رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۷ باشیم. ناگفته نماند که حمایت کارتر و دموکرات‌ها از شاه تا روز آخر ادامه پیدا کرد. آنها برای شاه و برای منطقه نقشه‌های خاصی داشتند. شاه هم در اجرای نقشه‌های آمریکایی جایگاه ویژه‌ای داشت. در نوزدهم دی ماه در حالیکه مردم مسلمان قم و طلاب انقلابی کشتار می‌شدند، شاه به مصر سفر کرد.
وی بیان کرد: شاه ماموریتی از سوی کارتر برای گفت‌وگوی با سادات در خصوص هموار کردن راه سازش اعراب با اسرائیل داشت که نهایتاً منجر به قرارداد کمپ دیوید شد. شاه هم بخشی از آن توطئه عادی‌سازی حضور اسرائیل در منطقه و عادی‌سازی رابطه بین کشورهای عربی و اسلامی با اسرائیل بود. این نشان می‌دهد که کارتر هم به او اعتماد داشت و گمان نمی‌کرد این امواج انقلابی بتواند شاه را از جای خود تکان بدهد و او را سرنگون کند.
رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر گفت: خوشبختانه ما به جهت هدایت‌های حضرت امام و ایستادگی مردم ایران دیدیم که خون شهدای نوزده دی پایمال نشد و هر روز آثار این شهادت و خون باعث شکوفاتر شدن درخت انقلاب و سهمگین‌تر شدن امواج تظاهرات مردمی در کشورمان شد که نهایتاً در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ رژیم پهلوی را به زباله‌دان تاریخ فرستاد.
نظرات