به گزارش روز یکشنبه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در رشت، یک عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان در این جلسه که با همت انجمن ادبی دانشگاه گیلان برگزار شد، هدف از برگزاری این محفل را ارائه دورنمایی از فضای فکری مجموعه شعر «از برف و پروانه» اثر مهرداد مهرجو، شرح و بسط تعدادی از شعرهای این مجموعه و طرح چند نکته انتقادی درباره آن‌ها عنوان کرد.
علیرضا نیکویی افزود: رویکردمان در این جلسه درباره کتاب بیش از آنکه معطوف به مباحث زیبایی‌شناسی و ادبی باشد، متوجه لایه‌های معنایی و فضای فکری سروده‌های مهرداد مهرجو است.
وی ادامه داد: با مرور بسیاری از کتاب‌های داستان‌نویسان و شاعران سرزمین‌های مختلف متوجه می‌شویم در آثار هر یک برخی از واژگان، تصاویر و موتیوها به اَشکال گوناگون تکرار می‌شوند که گاهی ممکن است یک یا چند تصویر و مفهوم در اثری ادبی تکرار شود (تکرار معنایی) و گاه یک واژه (تکرار لفظی). به هر رو این تکرارها برای من دلالتی دارند.
وی گفت: نکته‌ای که شایسته است در مواجه با عناصر تکرارشونده شعر یا هر اثر ادبی دیگر مورد توجه قرار داد، این است که آیا ضمن این تکرارها گسترشی (extension) رخ می‌دهد یا خیر؟ اگر گسترشی رخ ندهد، شعر درجا می‌زند.
نکویی تصریح کرد: در شعر مهرداد مهرجو در همین مجموعه کوچک ۱۱۸ شعری که بیشتر شعرها نیز از دو-سه خط بلندتر نیستند، با فراوانیِ تکرار بعضی از تصاویر، معانی و واژگان مواجهیم.
وی ادامه داد: اما این تکرارها نه تنها نشانه ضعف مهرجو نیستند؛ بلکه وقتی می‌بینیم آن‌ها را در مضرب‌های متفاوت بکار برده است، به درنگ شاعر روی آن‌ها دست می‌یابیم.
وی اضافه کرد: چنانکه «نورتروپ فرای» در کتاب «رمز کل» توضیح داده است می‌توان از عناصر تکرارشونده لفظی به الگوهای فکری اثر رسید؛ بنابراین تکرار یک یا چند تصویر و واژه را نباید به مباحث کمی محدود کرد.
نکویی ادامه داد: از واژگانی که در شعر مهرجو بسیار تکرار شده است می‌توان از جمله به درخت، برگ، کبریت و چراغ اشاره کرد؛ ضمن اینکه کلمۀ «جهان» نیز در شعر مهرجو فراوان بکار رفته است. می‌توان پرسید چرا؟ گویی شاعر خودآگاه یا ناخودآگاه، هر شی یا موجودی را در نسبت با جهان می‌بیند و در ابعاد جهان می‌اندیشد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان با تاکید بر اینکه در شعر مهرجو هر چیز با جهان پیوند می‌یابد، اظهار داشت: پرسش از نسبت برگ با جهان، نسبت چراغ با جهان، نسبت باد با جهان از جمله مواردی است که در شعر او دیده می‌شود.
نکویی اظهار داشت: در مجموع «جهان» در مجموعه «از برف و پروانه» بار معنایی خاصی دارد و شاعر در تصویرسازی با آن موفق عمل کرده است که نمونه ای از آن آورده شده است.
«به خواب رفت
دلتنگ جهان گشت
برخاست»
نکویی همچنین در بخش دیگری از سخنانش توجه مهرجو به کودکی را با توجه به علاقه وی به سپهری، ریشه در هشت کتاب دانست و گفت: در شعر مهرجو مدادرنگی‌ها، دفتر نقاشی، قایق کاغذی که کاملاً تداعی کننده تعبیر «قایقی خواهم ساخت» از سهراب سپهری است، دیده می‌شود. این شعر از بهترین سروده‌های مهرجو است که در پیوند با اهمیت کودکی در شعر اوست:
«کاش می‌دانستم
کجایند
پروانه‌هایی که در کودکی
نقاشی کرده‌ام»
وی ادامه داد: نکته بسیار مهمی است که وقتی شاعر حرفی می‌زند، آن کلام چه در ذهن مخاطب تداعی می‌کند.
«چگونه خواهم دید
کاجی را
که سایه بر گورم انداخته است؟»
نکویی با اشاره به آوردن نکات ظریف در اشعار کتاب گفت: نکته ظریف «از برف و پروانه» این است که گویی شاعر پیشاپیش دیده است که کاجی بر گورش سایه انداخته است؛ چنانکه از خیام نقل کرده یا به او نسبت داده‌اند که پیش از مرگ خود می‌بیند بر مزارش چه می‌گذرد. مهرجو در شعر دیگری نیز که حالت وصیت‌نامه‌ای شاعرانه دارد می‌گوید:
«یک گلدان شمعدانی
و چند تکه‌سنگ
بیش از این برجای نخواهم گذاشت»
وی ادامه داد: مهرجو تصاویر تیره و تار و تراژیکی از جهان ارائه می‌دهد؛ مگر آنکه کبریتی و چراغی این تیرگی را برای لحظه‌ای از بین ببرد.
«تاریک نیست جهان
منم که چراغی ندارم»
وی همچنین رمز آلود بودن و پر رنگ بودن طنین فلسفی را از دیگر ویژگی های اشعار مهرداد مهرجو عنوان کرد.
نکویی در ادامه با بیان اینکه اگر چه فکر می‌کنم لازم است مدتی از چاپ هر مجموعه بگذرد و پس از اینکه خوب خوانده شد، مورد بررسی انتقادی قرار بگیرد، اظهار داشت: بنظرم همه شعرهای مجموعه از برف و پروانه هم از نظر زیبایی‌شناسی و هم از نظر معنایی در یک سطح قرار ندارند، بعضی از شعرهای آن خیلی خوب یا خوبند، بعضی متوسط و بعضی ضعیف هستند.
نکویی تصریح کرد: اگر چه مطمئنم نیستم بتوانیم آن‌ها را ضعیف بخوانیم. مهمترین نقدی که به این دسته از سروده‌ها وارد می‌دانم این است که شاعر می‌توانست آن‌ها را با آوردن یک ضربه، بسط بیشتری بدهد؛ اما بریده است. مثلاً این شعر را که شعر خوبی است می‌توان با یک ضربه، دل‌انگیزتر کرد؛ اگر چه نمی‌توان و نباید به شاعر تحکم کرد:
«فرو می‌ریزد
هر چه را که نگاه می‌کنم»
در شعر زیر با همین مقوله مواجهیم:
«خاموش می‌کنم چراغ را
تا به خواب رود
اتاق»
در اینجا بنظر منظور شاعر «به خواب رفتن اتاق» نیست و می‌توانست با یک ضربۀ دیگر شعر را عمیق‌تر کند.
سعید گلناری استاد دانشگاه گیلان نیز در این جلسه درباره کتاب «از برف و پروانه» گفت: اگر بخواهیم درباره سرمنشأ این نوع شعر بحث مختصری آغاز کنیم، ناگزیر به سمت هایکو می‌رویم. نخستین برگردان‌های هایکو به فارسی غالباً توسط ع. پاشایی و احمد شاملو صورت گرفت.
وی اظهار داشت: پاشایی نیز در ترجمه‌های خود به نوعی دنباله‌روی شاملوست. بسیاری از مترجم‌های ایرانی هایکو نیز تحت تأثیر او قرار دارند. هایکویی که به ایران آمد به نوعی هایکوی شاملویی است نه هایکوی ژاپنی.
گلناری ادامه داد: هایکویی که به ایران آمد با رویکرد بسیاری از دنبال‌کنندگان آن و شاعران مقلد، به نوعی ریشه‌های فلسفی، ذن – اوپانیشادی آن را فراموش کرد. در ایران بسیاری صرفاً تکنیک و التذاذ تصویری و بازی با زبان را از هایکو گرفتند و بن‌مایه‌های فکری و فلسفی آن را وانهادند شعر مهرجو در عین حال که هایکو نیست، روح هایکو را در خود دارد و این نکتۀ بسیار مثبتی است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: یکی از تفاوت‌های هایکوی ژاپنی و شعر فارسی این است که هایکو شعری است هجایی و در ایران به استثناء برخی لهجه‌ها و تفسیرهای آهنگین قرآن، شعر هجایی نداریم که در همین موارد هم تفاوت هست میان هجا در زبان ژاپنی و فارسی.
گلناری با تاکید بر اینکه یکی از نکته‌های مثبت شعر مهرجو آنست که زبانش تحت تأثیر ترجمه‌های هایکو نیست، خاطر نشان کرد: با این وجود گاهی کلام مهرجو رنگ و بوی هایکو دارد.
وی ادامه داد: بطور کلی تصاویر شعریِ مهرجو برخواسته از زیست‌جهان اوست، تأثیری که آب و هوای همدان بر شعر مهرجو گذاشته است، این مدعی را به نیکی روشن می‌کند. دکتر گرما ی افزود: برف و باد در شعر او حاضرند و گویی زمستان پررنگ‌ترین فصل کتاب اوست. در هایکو نیز طبیعت مقولۀ مهمی است و جایگاه مهمی دارد.
وی گفت: تأثیرپذیری مهرجو از بعضی از شاعران فارسی‌گو نیز در این مجموعه مشهود است. برای مثال گاهی کلام او طنین خیامی دارد:
«آدمی‌زاده‌ای است شاید
کوزه‌ای که روی طاق…»
مجموعه شعر کوتاه از برف و پروانه اردیبهشت ۱۴۰۳ توسط انتشارات آنیما به چاپ رسید. این کتاب، پس از کتاب «اشاره‌های خوشایند» که اثری پژوهشی درباره سهراب سپهری است و موفق به کسب جایزه کتاب سال جوانان شد، دومین کتاب مهرجو محسوب می‌شود.
نظر شما