الهام عربشاهی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اصفهان در توضیح چرایی پرداختن به چنین موضوعی در کتاب «تحلیل و آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران کاشان» که چندی پیش در انتشارات دانشگاه کاشان منتشر شده است، ابراز کرد: این موضوع اهمیت بسیاری دارد؛ به‌طوری که در کتاب «حماسه حسینی» استاد شهید مرتضی مطهری به شماری از این آسیب‌ها اشاره کرده‌اند. همچنین، در خصوص شاعران کاشان تاکنون کار درخوری انجام نشده بود.

این پژوهشگر ادامه داد: مقام معظم رهبری نیز بارها در سخنرانی‌های خود به ویژه برای شاعران و مداحان اهل بیت به ضرورت آسیب‌شناسی شعر آیینی اشاره و اذعان کرده‌اند که این گونه ادبی باید شعورآفرین باشد. از طرف دیگر پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و دفاع غیورانه سربازان اسلام طی هشت سال جنگ تحمیلی به برکت و استعانت از واقعه عاشورا و نوحه‌ها و ذکر سینه‌زنی‌های اهل بیت (ع) بوده و نمی‌توان منکر نقش مهم این گونه ادبی شد. پس بر خود واجب دانستیم تا این کتاب را نگاشته تا نه‌تنها عموم مردم از آن بهره ببرند، بلکه شاعران و مداحان اهل بیت (ع) با استفاده از این اثر بتوانند سطح کیفی این گونه ادبی را بالا برده و سره را از ناسره بشناسند؛ زیرا این گونه ادبی مستقیماً با ذهن و اعتقاد و باورهای دینی مردم سروکار دارد و همین ضرورت، سبب نگارش کتاب شد.

شعر آیینی در خدمت ارزش‌های والای دینی است

عربشاهی در توضیح ویژگی‌های شعر آیینی اظهار کرد: شعر آیینی، آینه ایمان و اخلاص شاعر بوده و می‌توان گفت شعری متعهد و سرشار از آموزه‌های دینی، حکمی، اخلاقی و معارف اسلامی و در خدمت ارزش‌های دینی است. شعر آیینی همان شعر متعهد و آرمانی است که در خدمت ایدئولوژی و ارزش‌های والای دینی قرار گرفته و مضامین حمد و ستایش پروردگار، توحید، مناجات، عرفان، نعت و منقبت پیامبر اعظم (ص)، مدح و مرثیه ائمۀ اطهار (ع) و نیز حماسه‌های دینی و اخلاق را به مخاطب عرضه می‌کند. در حقیقت تار و پود شعر آیینی ایمان، اخلاص، عشق و محبت، اخلاق، تعهد و التزام به مبانی اعتقادی و باورهای قلبی شیعه بوده و شاکله اصلی آن، واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفای آن حضرت است.

کاشان مهد شعر آیینی

عربشاهی در پاسخ به اینکه شاعران شهر کاشان برای این مبحث انتخاب شده‌اند، بیان کرد: با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص و شرایط مذهبی و فرهنگی کاشان و اینکه این شهر مهد شعر آیینی و شاعران این حوزه ادبی بوده و هست و از سویی شاعران کاشانی در پایه‌ریزی و گسترش شعر آیینی نقش بسزایی داشته، به بررسی این گونه ادبی در منطقه کاشان از سده ششم تا امروز پرداخته‌ایم.

او با تأکید بر اینکه نمی‌توان به پیشینه دقیق این گونه ادبی در کاشان اشاره کرد، افزود: اما از باباافضل مرقی در رباعیاتش تا «احسن المتکلمین» حسن کاشی در مناقب آقا امیر مؤمنان (ع) نمونه‌های عالی از شعر آیینی بوده و در ادامه نمونه برجسته در این زمینه، شاعران دوره صفوی از جمله محتشم کاشانی بوده‌اند. در این کتاب به تمام این شاعران بزرگ اشاره و اشعار آیینی آسیب‌شناسی شده که آسیب‌شناسی محتوایی از همه اقسام این گونه مهم‌تر است.

شناخت بایدها و نبایدهای شعر آیینی از اولویت‌های این پژوهش است

نویسنده و پژوهشگر ادبیات آیینی در خصوص آسیب‌شناسی شعر آیینی در این اثر تصریح کرد: آسیب‌شناسی محتوایی شعر آیینی هم شامل تحریفات لفظی و معنایی کلام، بدعت‌گذاری، به‌کارگیری احادیث و روایات مخدوش و گاه فاقد سند و اسطوره‌سازی است و شاعر آیینی موظف است اشکالات رایج در این زمینه را رفع و به غنا و اعتلای این گونۀ ادبی کمک کند و البته به طریق اولی در حفظ و حراست از دین، اعتقادات و باورهای مردم نیز کوشا باشد؛ زیرا بیشتر مردم فقط در مجالس مداحی و روضه‌خوانی شنونده هستند و آنچه می‌شوند به ذهن می‌سپرند و به‌سرعت انتقال می‌دهند.

وی افزود: آسیب‌شناسی شعر آیینی از گونه‌های آسیب‌شناسی دینی و ادبی است که بیشتر به بررسی ضعف‌ها، نقص‌ها، نارسایی‌های محتوایی، ادبی و زبانی این گونه ادبی می‌پردازد. به عبارت دیگر شناخت بایدها و نبایدها، لغزش‌ها و آفات این ژانر ادبی از اولویت‌ها و رسالت‌های این پژوهش است.

مفهوم‌شناسی، خرافه‌پرستی و عامیانه‌سرایی از مباحث این اثر

عربشاهی با اشاره به اینکه این کتاب در پنج فصل تنظیم و تدوین شده است، درخصوص محتوای فصل اول این اثر بیان کرد: در فصل اول با عنوان «کلیات»، به مباحث نظری شامل مفهوم‌شناسی شعر آیینی، تعاریف شعر آیینی و آسیب‌شناسی و تفاوت آن با نقد و همچنین جایگاه و خاستگاه و اهمیت کاشان در گسترش این گونه ادبی پرداخته شده است.

نویسنده کتاب «تحلیل و آسیب‌شناسی شعر آیینی شاعران کاشان» ادامه داد: فصل دوم که «آسیب‌شناسی محتوایی» نام گرفته و اصلی‌ترین و گسترده‌ترین بحث کتاب است، اشعار شاعران این حوزه در سطح محتوا نقد و آسیب‌شناسی شده است. بی‌توجهی به فلسفه و رسالت شعر آیینی، توجه به شورآفرینی تا شعورآفرینی، بدعت و تحریف، اسطوره‌سازی، خرافه‌پرستی و توجه به امور موهوم، جبرگرایی، استناد به داستان‌ها و روایات نادرست و مخدوش تاریخی، الوهیت‌انگاری ائمه معصوم (ع) و رواج جمال‌پرستی درباره ایشان، مقایسه ائمه اطهار (ع) با شاهزادگان و رعایت نکردن آداب صحبت با ایشان، پایین آوردن کرامت و مقام خویش تا حد یک حیوان پست برای برتری بخشیدن به استعلای مقام ائمه و… از مباحث این فصل را تشکیل می‌دهد.

عربشاهی با اشاره به اینکه آسیب‌های زبانی اثر مخربی بر آسیب‌های سطح بلاغی دارد، خاطرنشان کرد: در فصل سوم این دو بحث با هم تلفیق شده و انواع آسیب‌های آن با استناد به اشعار شاعران گذشته و امروز واکاوی شده است.

وی تأکید کرد: آسیب‌های محتوایی بسیار حساس‌تر و خطرناک‌تر از سایر سطوح است؛ زیرا با اعتقادات و باورهای مردم به طور مستقیم سروکار دارد و سبب می‌شود هرگونه تحریف و بدعت در این زمینه، راه را برای انحراف و گمراهی یا بی‌اعتنایی و دل‌زدگی مخاطبان فراهم آورد بنابراین ضروری است که شاعران و مداحان و واعظان با شناخت و آگاهی بیشتر در این راه قدم بگذارند و لغزشگاه‌های آن را به‌درستی بشناسند و خطاهای عمدی و سهوی خویش را کاهش دهند.

او در مورد محتوای فصل سوم بیان کرد: اشکالات وزنی و قافیه‌ای، کلیشه‌ای بودن تصاویر ادبی و هنری، افراط در کاربرد آرایه اغراق و غلو، به‌کارگیری ویژگی‌های سبک‌های کهن در شعر معاصر، عامیانه‌سرایی و دیگر اشکالات صرفی و نحوی و نگارشی مباحث اصلی این فصل را تشکیل می‌دهد که بیشترین آسیب‌ها را پس از آسیب‌های محتوایی شامل شده است.

عربشاهی افزود: در فصل چهارم و پنجم نیز آسیب‌های واژگانی، زبانی، صرفی و نحوی و نگارشی شاعران این ژانر بررسی شده است. استفاده از واژگان مهجور و دشوار، تعقیدهای لفظی و معنایی، ترکیبات نادرست، انواع توصیفات کلیشه‌ای و غیرخلاقانه، عربی‌مآبی و اشکالات دستوری و نگارشی دیگر از مباحث دیگر این دو فصل است.

او گفت: در تالیف این کتاب از حدود پانصد منبع فارسی و عربی استفاده و به آن استناد شده است.