سرویس فرهنگ مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): جایزه کتاب سال دفاع مقدس، بیست‌ودومین فراخوان خود را منتشر کرد تا همه آثاری که در زمینه دفاع مقدس در سال ۱۴۰۲ منتشر شده است در این جایزه بررسی شوند. محمدقاسم فروغی دبیر علمی این دوره با تشکیل چند شورا در تلاش است که با بهره‌گرفتن از خرد جمعی، جایزه را بهتر از پیش برگزار کند. یکی از نکاتی که درباره جایزه دفاع مقدس مطرح است، نحوه دسترسی به آثاری است که در زمینه دفاع مقدس منتشر می‌شود. پس از آن نحوه انتخاب داوران مطرح است که ضروری است تعدادی از آنها از میان استادان آشنا به ادبیات دفاع مقدس حاضر در دانشگاه انتخاب شوند. خبرگزاری کتاب ایران میزگردی درباره تغییرات بیست‌ودومین دوره این جایزه با حضور محمدقاسم فروغی دبیر علمی جایزه، محمدحسین کریمی‌پور مدیرعامل مجمع ناشران دفاع مقدس و سیدرضا میربابا مدیر روابط عمومی سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس برگزار کرد که بخش نخست آن را در ادامه می‌خوانید.
- فهرست اعضای هماهنگی و شورای برنامه‌ریزی کتاب سال دفاع مقدس اعلام شد. از این افراد در شورای سیاستگذاری جایزه هم حضور دارند؟ چه مولفه‌ای در انتخاب داوران دارید؟
محمدقاسم فروغی: در انتخاب کتاب دفاع مقدس دوره بیست‌ودوم تلاش کردیم که از لحاظ ارکان انجام کار دارای ساختار محکمی بشود که در آینده هم از این ارکان و از این ظرفیت‌هایی که در این دوره ایجاد شده، ان‌شاءالله به بهترین نحو بتوانند استفاده کنند و بیشتر جنبه ساختاری پیدا کند تا سلیقه‌ای. بر این اساس در نظر گرفتیم سه شورا تشکیل شوند که عبارتند از شورای عالی انتخاب کتاب دفاع مقدس، شورای برنامه‌ریزی و شورای علمی. شورای عالی متشکل از مسئولان ادبیات و انتشارات بنیادند که فکر کنم سال ۷۱ خودم هم بودم که مدیریت ادبیات و انتشارات تشکیل شد تا زمان حاضر.
فکر می‌کنم ده دوازده نفر از دوستان که مسئولیت کار را داشتند در شورا هستند. همچنین دوسه نفر به عنوان نماینده دبیران علمی انتخاب کتاب دفاع مقدس انتخاب شدند که در شورا حضور داشته باشند. مدیران ادبیات و انتشاراتی که در شورای عالی هستند، فروغی، بکایی، حسام، رسولی، بابایی، نژادرسول، گرامی، عامری، بایرامی و امیریان که مسئولیت مدیریت و ادبیات انتشارات را داشتند و همچنین نمایندگان دوره قبل بهروز اثباتی، سنگری و محسن پرویز در این شورا حضور دارند و انتخاب شدند. نمایندگانی از داوران و نویسندگان در شورا داریم نظیر شجاعی صایین، درودیان، محمد بکایی، غلامرضا کافی و از میان کارشناسان و صاحب‌نظران نیز، یاسر احمدوند انتخاب شد که در این شورا حضور داشته باشد.
وظیفه شورای عالی، سیاستگذاری کلان جایزه است. شورای دیگری داریم به نام شورای برنامه‌ریزی که در برنامه‌ها روش‌ها و مواردی که به عنوان نوآوری‌ها، ابتکارات و خلاقیت‌های هر دوره می‌تواند پیشنهاد دهد. همچنین می‌تواند روش‌هایی که هم‌اکنون استفاده می‌شود را ترمیم کند، تعاملات و ارتباط‌هایی که نیاز است را ایجاد کند و نقطه‌نظرهایی که درباره کار وجود دارد را مورد بررسی قرار دهد. اعضای این شورا عبارتند از جواد کاموربخشایش، رضایی و نصرت‌الله محمودزاده، معصومه رامهرمزی، افشاری و شجاعی، بوشهریان، علیانی و امیرخانی.
از موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران نیز دوستانی هستند که در کتاب سال فعالیت دارند، همچنین یک نماینده از مجمع ناشران انقلاب اسلامی داریم و ناصر پروانی، محمد کریمی‌پور، رستمی، یحیی نیازی و سایر افراد حاضر در شورای برنامه‌ریزی هستند. در این شورا مواردی مصوب شده که شامل ارائه راه‌ها و شیوه‌های جریان‌سازی مناسب برای انجام این برنامه، توجه به مخاطب و شیوه‌های تعامل با آنها و دخیل کردن کارشناسان و صاحب‌نظران مجرب در این برنامه، راه‌های تعامل و تبیین مسائل مربوط به داوری و برگزاری جلسات تبیینی برای ارائه گزارشات داوری به مخاطبان، تعامل در فعالیت‌های گذشته و تدوین نقاط ضعف این برنامه در دوره‌های قبل، تعامل با مراکز مربوط و تاثیرگذار در روند برنامه از قبیل شورای عالی فرهنگی وزارت ارشاد صدا و سیما و رسانه‌ها و صاحب‌نظران. این‌ها مواردی بوده که در این گروه‌ها مصوب شده و امیدواریم که این را دنبال کنیم. شورای علمی هم داریم که فعالیت‌های علمی آن عبارتند؛ تعیین شاخص در انتخاب داوران و گروه‌های داوری و مواردی که در گروه علمی مورد بحث و بررسی قرار بگیرند.
- به صورت جزئی‌تر بفرمایید چه مواردی در شورای علمی بررسی می‌شود؟
ضرورت نگاه و رویکرد علمی فرهنگی در برنامه انتخاب کتاب، ضرورت تعیین شاخص‌های علمی برای داوری‌ها و گزینش داوران و بررسی و تصویب گروه‌های داوری براساس منطق علمی‌فرهنگی که باید بر آنها حاکم باشد از این موارد هستند. همچنین ارائه موضوعات نشست‌های تخصصی و پیشنهاد افراد مناسب برای برگزاری بهتر این برنامه و ایجاد زمینه و پیش‌فرض‌های لازم برای تشکیل هیئت علمی این برنامه برای دوره‌های آینده، مورد توجه شورای علمی است. یک برنامه دیگر هم داریم در جنب فعالیت انتخاب کتاب دفاع مقدس گروه مقاومت است که به‌هرحال به عنوان گروه مقاومت اسلامی که در دوره‌های قبل برای آن گروه داوری تشکیل شده بود و در این دوره سعی کردیم که آن را گسترش و شورایی هم برای این موضوع تشکیل دهیم که شورای بیداری و مقاومت بین‌الملل اسلامی است که این مورد فضای بیش‌تری برای حوزه مقاومت ایجاد و هم در تبیین فرهنگ مقاومت و بیداری فعالیت کند هم در ایجاد ارتباط با مراکزی که این نوع کارها را انجام می‌دهند. تعامل با نویسندگان و صاحب‌نظرانی که در این حوزه هستند و همچنین گسترش جنبه‌های فراملی برای دوره‌های آینده.
درباره شوراها باید بگویم آنها غالباً اهرم‌های برنامه‌ریزی هستند و ما تلاش کردیم با تشکیل این شوراها، فعالیت‌هایی مورد نیاز برای انتخاب کتاب به صورت ساختاری باشد، یعنی از لحاظ سلیقه و اعمال نظر فردی خارجش کنیم و دبیر، مجری مصوبات این شوراها شود. به عبارتی دبیر خودش صرفاً وارد عرصه تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و اجرا نشود و حتماً از خرد جمعی بهره بگیرد و کارشناسان و صاحب‌نظران هر موضوع، بتوانند نظر دهند و دبیر موظف باشد که مصوبات آنها را اجرا کند.
- چرا در فهرست افراد حاضر در شورا، دانشگاهی‌ها کمرنگ هستند؟
اصلاً اعضای شورای علمی، همه استادان دانشگاه هستند؛ حسنیعلی قبادی، احمد شاکری، داوود ضامنی، جواد کاموربخشایش، حسین علایی، محمود اکرامی، مریم جلالی و علیرضا مولایی‌توانی، یحیی نیازی، مهدی کاموس و شجاعی صایین.
- منظور حضور استادان دانشگاهی است که به آثار دفاع مقدس نقد دارند و کمتر فرصت بررسی آثار در جایزه به آنها داده شده است؟ برای مثال سال گذشته با بخش دانشگاهی ارتباط خوبی برقرار شد.
من از دوره هفدهم جایزه رویکرد این بوده که در هر گروه داوری حتماً یکی از استادان دانشگاه باشند، یعنی رویکرد خود ما تعامل و ارتباط با جامعه علمی دانشگاه بود جامعه علمی بیرون از دانشگاه هم داریم ولی ما عمد داشتیم که از ظرفیت‌های دانشگاه استفاده شود؛ استادانی که با دانشجویان سروکار دارند و با حوزه ادبیات مقاومت آشنا هستند و تعامل‌شان بیشتر است. همه این حساسیت‌ها وجود داشته است که از جناب قبادی، ملایی توانی و مریم جلالی دعوت شده که در شورای علمی جایزه حضور داشته باشند. حضور استادان در کنار پژوهشگران و سیاستگذاران ادبیات دفاع مقدس لازم است تا آثار بهتری شناسایی و معرفی شود. اما نکته مهم انتخاب افرادی است که با ادبیات جنگ آشنایی داشته باشند.
- جایزه کتاب سال دفاع مقدس فرصت خوبی است که دست‌اندرکاران ادبیات جنگ با بخش دانشگاهی ارتباط برقرار کنند. در این میان دبیر علمی جایزه می‌تواند ابتکار داشته باشد و سراغ استادان باتجربه و حتی جوان برود و از آنها بخواهد در این جایزه حضور پیدا کنند.
ما در برنامه انتخاب کتاب یک فرصت محدودی برای انجام کار داریم، انشالله که زمینه‌های تشکیل دبیرخانه دائمی در این دوره تشکیل شود. هر چند الان دبیرخانه دائمی مورد بررسی قرار گرفته و حتماً باید در این دوره زمینه‌های تشکیلش فراهم شود. مهدی امیریان به عنوان مسئول سازمان، در پی تدوین اساس‌نامه و ساختار دبیرخانه دائمی است. در تشکیل دبیرخانه دائمی، می‌شود از این‌ها استفاده کرد ولی الان در فرصتی که ما برای انتخاب کتاب دفاع مقدس و بررسی کتاب‌ها داوری و اعلام نتایج داریم شاید کمتر بتوانیم به این مسئله بپردازیم، اما در جلسات و نشست‌هایی که برگزار خواهد شد اگر کسانی را می‌شناسید می‌توانید به ما معرفی کنید. حتماً در نشست‌ها از آنها استفاده می‌کنیم. چون ما نیاز به نگاه‌های جدید و منتقد داریم تا معایب و آسیب‌های کار ما را ببینند. اگر ما استقبال نکنیم که کار پیشرفت نمی‌کند.
جایزه امسال نسبت به پارسال چه تغییراتی کرده است؟
نخست تشکیل چند شوراست که درباره آنها عرض کردم که این شوراها کار را ساختارمند می‌کنند. یکی از اقدامات دیگر، تعیین کردن دو شعار برای کارمان است؛ یکی مسئله‌شناسی است و دیگری درست‌نویسی. بعد از سال‌ها به این موضوع رسیدیم که در حوزه ادبیات دفاع مقدس مسائل را بیاییم و اینکه چگونه باید به این مسائل پاسخ داد؟ از این رو ضرورت دارد مسئله‌شناسی کنیم. بحث دیگر درست‌نویسی است که خیلی‌ها انتقاد می‌کنند کتاب‌هایی که در حوزه دفاع مقدس است، اشکال دارد. این اشکالات شاید از موضوع باشد یا انتخاب سوژه، نگارش، ویرایش یا تذوین اشکال داشته باشند نوع مصاحبه و نوع بیان. همه این‌ها به‌هرحال نقاط ضعفی هست که دوستان در جلسات نقد در مورد کتاب‌های مختلف مطرح می‌کنند. ما در این دوره مسئله درست‌نویسی را مطرح کردیم که دوستان بحث کنند که درست‌نویسی چه موقع خوب و کامل انجام شود. از نقطه آغازین کار که نویسنده می‌خواهد یک متن را بنویسد باید با فهم و نظر درست و تشخیص درست وارد کار شود، مسیری که انتخاب می‌کند، منابع و مراجعی که استفاده می‌کند درست باشد تا به درست‌نویسی ختم شود این را اگر بتوانیم در این دوره تبیین کنیم کار بزرگی انجام دادیم.
- درباره نشست‌ها برنامه‌ریزی کردید که چه موضوعاتی محور بحث باشد؟
یکی از کارهایی که در این دوره انجام می‌دهیم ایجاد زمینه‌های مشارکت عمومی برای کمک به بهتر برگزار شدن جایزه است، از طریق فضای مجازی با دوستان ارتباط برقرار کردیم که در هر موردی گزارش بدهیم. از ابتدا سعی کردیم تعاملی با دوستان برقرار کنیم که این فعالیت‌ها را انجام می‌دهیم. آنها هم اگر نظری یا پیشنهادی دارند، ارائه کنند تا ما کارهای تکمیلی را انجام دهیم. در واقع با ایجاد یک گروه در یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی درصدد برآمدیم که با تعامل اشکالات را رفع کنیم و نظرات دیگران را بگیریم. افزایش مشارکت در بهتر برگزار شدن جایزه بیست و دوم مدنظر ماست. ضمن اینکه سعی کردیم از برخی تشکل‌های حوزه دفاع مقدس بهره بگیریم برای نمونه با مجمع ناشران دفاع مقدس تعامل داشته باشیم و چند برنامه را به عهده آنها بگذاریم و آنها قبول کردند که این نشست‌ها به بهترین نحو در دانشگاه‌ها، خانه کتاب و مراکز نشر… برگزار شود.
- در برگزاری نشست‌ها چه اندازه سعی کردید که در مراکز مختلف پژوهشی و دانشگاهی باشد تا نقاط ضعف و قوت جایزه بیشتر مشخص شود؟
اتفاقاً ما اولین نشست‌های علمی‌مان در دوره‌های قبل آدر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود. زمانی‌که دکتر قبادی راست پژوهشگاه را به عهده داشت، ما جلسات نقد را در آنجا می‌گذاشتیم. از دانشگاه شهید بهشتی دکتر قدرت‌الله طاهری. از سایر دانشگاه‌ها هم استادانی با ما ارتباط دارند که از آنها در نشست‌ها و داوری جایزه بهره خواهیم گرفت.
- در زمینه ادبیات مقاومت چه نگاهی دارید و چه کارهایی قرار است انجام شود؟
تعدادی از دانشجوهای تربیت مدرس اهل سوریه هستند که فعلاً فارغ التحصیل شدند و قرار است در بخش ادبیات مقاومت از آنها استفاده کنیم که این بخش تنها یک سرفصل در جایزه نباشد.
- بحثی را در نمایشگاه کتاب عنوان کردید که این جایزه ملی نیست یا تلاش نمی‌شود که ملی شود. نکته‌اش هم این بود که سیاست‌مداران یا چهره‌های پررنگ سیاسی و فرهنگی در اختتامیه‌اش حضور ندارند. اکنون که دبیر علمی بیست و دومین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس هستید چه راهکاری برای این مهم در نظر دارید؟
آن کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که سعی کنیم به آن مفهوم ملی مقداری جنبه‌های واقعی دهیم. اینکه چه کسانی در مراسم اختتامیه حضور پیدا می‌کنند رده یک یا رده دو هستند به عهده بنیاد حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس است. از طرفی امسال درصددیم که جایزه در کل ایران نمود داشته باشد و دفاتر استانی بنیاد هم همکاری داشته باشند. ایجاد هماهنگی و همکاری برای برگزار کردن جایزه در سطح ملی قدری زمان می‌برد.
- درباره فرایند گردآوری کتاب‌های دفاع مقدس هم نکات لازم را بفرمایید؟
سید رضا میربابا: در بحث فرایند کتاب‌هایی که جمع می‌شود طبق آمار سنوات گذشته ما بیش از ۸۵ درصد کتاب‌ها را جمع می‌کنیم، یعنی طیف گسترده‌ای از کتاب‌ها در حوزه دفاع مقدس را از زمان نمایشگاه بین‌المللی کتاب، جمع‌آوری می‌کنیم. یک سری از کتاب‌ها هم در ادارات کل و در شعبات استانی بنیاد وجود دارد، از آن طریق هم آثاری را جمع می‌کنیم ولی خوب اگر منظورتان مراسم پایانی است این یک موضوع دیگری است که بیشتر باید به آن پرداخته شود.
درباره بحث ملی شدن جایزه هم باید این نکته را اضافه کنم، استاد فروغی که خودشان چند دوره در بنیاد، دبیر و مسئول بودند در جریان هستند؛ تا دوره پانزدهم و شانزدهم اکثراً رئیس‌جمهور و معاون رئیس‌جمهور می‌آمدند بعد مقداری از اهمیتش کاسته شد ولی خود بنیاد دعوت‌ها را به عهده دارد، رئیس‌جمهور و معاون اولش را همیشه دعوت کرده یا مثلاً سران سه قوا را… من یادم است جناب قالیباف را دعوت کرده بودند. حالا اینکه چه‌طور مسئولان دعوت شوند و بخواهند با ما همکاری کنند یا در مراسم بیایند موضوع دیگری است که به هیئت‌رئیسه بنیاد برمی‌گردد. ما که در سطح بحث اجرایی هستیم دعوتی‌هایمان را به قول معروف از بین کسانی‌که باید در برنامه باشند، انجام می‌دهیم. حالا انشالله امسال با حضور استاد فروغی و محمدحسین کریمی‌پور و سردار مهدی امیریان که ارتباطات زیادی دارند، متفاوت از سایر دوره‌ها باشد. ما دوست داریم همه را دعوت کنیم و رئیس‌جمهور و رئیس مجلس هم تشریف بیارند. انشالله امسال مقداری متفاوت باشد.
- چه قدر امکان دارد در بحث گردآوری کتاب‌ها، تعدای از آثار به جایزه نرسد؟
کریمی‌پور: بحث شده که فرایند فهرست‌برداری و دسته‌بندی کتاب‌ها در خود بنیاد صورت بگیرد. این‌طور نیست که درصدی را به کتاب‌خانه‌ها بسپاریم. ما از چهار مرکز معتبر فهرست کتاب‌ها را می‌گیریم؛ موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، کتابخانه تخصصی حوزه هنری، موزه دفاع مقدس کتابخانه سرو و کتابخانه ملی. این فهرست‌ها تجمیع و تدوین می‌شود. پس از این برای راستی‌آزمایی این فهرست به ناشر عرضه می‌شود. بنابراین ما با یک ضریب بالایی به یک راستی‌آزمایی می‌رسیم که آثار منتشر شده در فهرست ما قرار بگیرند. این فرآیند کامل است و کامل‌تر از این فعلاً متصور نیست.
بر اساس بررسی که کردیم بالغ بر ۲۵۰۰ یا ۲۶۰۰ عنوان کتاب در زمینه دفاع مقدس در سال ۱۴۰۲ منتشر شده که هنوز این میزان پالایش نشده که تا چه حد مرتبط هستند. چون بعضی از آنها در آن بازه تعریفی در زمینه دفاع مقدس نیستند یا در بازه زمانی ۱۴۰۲. در حال حاضر آمار دادن زود است. پس از آن‌که فهرست کتاب‌ها با ناشران بررسی می‌شود کمبودهایی را نشان می‌دهد. آن کمبودها به مراکز تخصصی عرضه می‌شود که الزاماً کتاب‌خانه‌ها نیستند. امروز برخی کتاب‌ها فقط در شمارگان محدود به چاپ می‌رسند که گاهی خود ناشر هم به آنها دسترسی ندارد. از این رو برای دسترسی به کتابخانه‌های تخصصی جنگ، پژوهشگاه‌ها یا هر جایی که بتوانیم از کتاب‌های دفاع مقدس اثری پیدا کنیم مورد جست‌وجو قرار می‌گیرد. معمولاً ۹۹ درصد آثار مورد داوری قرار می‌گیرد. ما اصرار داریم که لیست کتاب‌مان کامل باشد و بالای ۹۰ درصد ابتیاع شده باشد که بتوانیم داوری جامع کنیم و جایزه خلل‌پذیر نباشد. چون وقتی یک ناشر یا نویسنده نام کتاب‌هایی را پیدا کند و در رسانه بگوید این چه جایزه ادبی است که این پنج کتاب را مورد داوری نکرده است!؟ برای جایزه خوب نیست و جایزه آسیب‌پذیر می‌شود. به همین دلیل ما در این امر تلاش مضاعف می‌کنیم.
فروغی: در اینجا لازم است یک نکته را یادآوری کنم، باید بررسی صورت بگیرد که جوایز کتاب چه سازوکاری برای جمع کردن آثار به کار می‌گیرند؟ چه‌قدر موثر بوده و چه راه‌هایی وجود دارد که این کار کامل انجام شود. چون طبق بررسی که انجام دادم حتی کتاب سال جمهوری اسلامی با اینکه اعلام وصول کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد صورت می‌گیرد، ولی همه کتب‌ها جمع‌آوری نمی‌شود حتی آمار کتاب‌هایی که در دبیرخانه ثبت می‌شود کامل نیست، چه برسد به اینکه بخواهند خود کتاب را تهیه کنند. من مراجعه کردم که فلان کتاب هست؟ گفتند نه امسال که انتخاب کتاب سال بوده و کتاب برای آن سال بوده ما کتاب را ندیدیم و اطلاعاتش هم ثبت نشده است، یعنی همه جوایز در جمع‌آوری کتاب نقص دارند و باید برایش فکری کرد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید کاری کند که همه کتاب‌ها در همه موضوعات بتواند یک بانک اطلاعات داشته باشد و بعد این بانک اطلاعات به کسانی‌که می‌خواهند این کارها را انجام دهند خدمات دهد و نیاز نباشد ما هم به طور مستقل کتاب جمع کنیم.
نظر شما