سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «نخستینه‌چاپ‌های ایران» به قلم علی بوذری، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران، در ۴ فصل و ۷ پیوست تنظیم شده که اخیراً به دست انتشارات پویانما منتشر شده است. در این اثر کتاب‌های چاپ سربی دوره اول (۱۱۹۶-۱۲۳۷ شمسی) مورد بررسی قرار می‌گیرد و چاپخانه‌ها به تفکیک هر شهر معرفی می‌شوند. کتاب علاوه بر اطلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی و مقدمه پژوهشی و تحلیلی، شامل تصاویر واترمارک‌های کاغذها (ته‌نقش‌ها)، تایپ‌فیس‌ها، سرلوح‌ها، کلیشه‌ها برای تزیین سرسوره‌ها و علایم قرآنی، و تصاویر کتاب‌های موردبررسی است. این کتاب به مناسبت دویستمین سالگرد چاپ کتاب در تهران، منتشر شده است.
در ادامه بخش دوم گفت‌وگو با علی بوذری نویسنده کتاب «نخستینه چاپ‌های ایران» را می‌خوانیم.
- پژوهش شما چه تأثیری بر مطالعات فرهنگی و اجتماعی ایران خواهد داشت؟
این پژوهش می‌تواند نقش مهمی در شناخت بهتر از تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران در دوره قاجار ایفا کند. بررسی نخستینه‌چاپ‌های ایران نشان می‌دهد که چگونه فرآیند چاپ و توزیع این کتاب‌ها، با تغییرات اجتماعی و فرهنگی آن دوره همگام بوده است. علاوه بر این، پژوهش من به شفاف‌سازی منابع و مدارکی کمک می‌کند که تا کنون ناشناخته مانده‌اند، و این موضوع می‌تواند الهام‌بخش پژوهش‌های بیشتری در زمینه‌های تاریخ فرهنگی، اجتماعی و هنری ایران باشد. چاپ سربی، به عنوان یکی از نخستین تکنولوژی‌های چاپ در ایران، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و هنر آن دوره داشت. این شیوه چاپ، امکان تولید کتاب‌های با کیفیت بالا و در تیراژ بیشتر را فراهم کرد که باعث شد دسترسی به متون علمی، ادبی و مذهبی افزایش یابد و کتاب، به مثابه ابزار گسترش سواد و دانش، از دسترسی طبقه نخبه جامعه، مانند علما و اشراف، خارج شود و در اختیار عامه مردم قرار گیرد. همچنین، استفاده از این تکنولوژی در چاپ کتاب‌های مذهبی و ادبی مهم، به تقویت و ترویج فرهنگ و هنر ایران کمک شایانی کرد.
- چرا بعد از مدتی چاپ‌سربی از بین رفت؟
یکی از دلایل اصلی از بین رفتن چاپ سربی در ایران، کاهش یا حذف حمایت‌های دولتی از این شیوه چاپ بود. در ابتدا، چاپ سربی در ایران به ویژه در تبریز، تحت حمایت مالی عباس میرزا، نائب‌السلطنه، قرار داشت. او از بودجه دولتی برای حمایت از چاپ کتاب‌ها استفاده می‌کرد. به همین ترتیب، در تهران، اصفهان، و همدان نیز منوچهرخان معتمدالدوله، که تاجری موفق و از رجال سرشناس بود، از چاپ سربی حمایت می‌کرد. این حمایت‌ها شامل واردات کاغذهای مرغوب از خارج از کشور بود، زیرا چاپ سربی به کاغذهایی با کیفیت بالا نیاز داشت که در آن زمان به راحتی در ایران موجود نبود.
با این حال، پس از گذشت زمان، به دلایل مختلفی از جمله تغییرات در ساختار سیاسی و اقتصادی کشور و اولویت‌های جدید دولت و مرگ حامیان و دست‌اندرکاران چاپ، این حمایت‌ها کاهش یافت یا به‌کلی از بین رفت. همچنین، چاپ سنگی به دلیل هزینه کمتر و سادگی فرایند چاپ، به سرعت در میان مردم رواج یافت و جایگزین چاپ سربی شد. این چاپ جدید، به امکانات و تجهیزات کمتری نیاز داشت و امکان چاپ در مقیاس کوچک‌تر را نیز فراهم می‌کرد، به طوری که حتی مردم عادی نیز می‌توانستند در خانه‌های خود به چاپ کتاب‌ها بپردازند.
در نتیجه، با کاهش حمایت‌های دولتی و اقتصادی، و همچنین با توجه به مزایای چاپ سنگی نسبت به چاپ سربی، این روش چاپی به تدریج از بین رفت و چاپ سنگی جایگزین آن شد.
- چه موانعی در پژوهش شما وجود داشت؟
یکی از اصلی‌ترین موانعی که در پژوهش من وجود داشت، کمبود و دسترسی محدود به مدارک تاریخی بود. در ایران، برای پژوهش‌های این‌چنینی که نیاز به مدارک و اسناد دقیق دارند، اغلب با این مشکل مواجه می‌شویم که بسیاری از مدارک به دلایل مختلف از بین رفته‌اند یا دیگر در دسترس نیستند. به‌عنوان‌مثال، قطعاً معتمدالدوله برای خرید کاغذهای مورد استفاده در چاپ سربی، اسنادی و مدارکی داشته که متأسفانه یا نابود شده‌اند یا در حال حاضر در آرشیوهایی که من به آنها دسترسی داشتم، موجود نیستند. این مشکل اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که مدارک مربوط به خرید و واردات کاغذ می‌توانستند به طور دقیق‌تر تجارت کاغذ در دوره قاجار را روشن کنند. یکی از راه‌های مقابله با این کمبود، بررسی واترمارک‌ها بود که می‌تواند تا حدی شفافیت بیشتری در مورد منابع و زمان‌های مختلف واردات کاغذ به ایران ایجاد کند. با تحلیل دقیق واترمارک‌ها، می‌توانیم متوجه شویم که چه نوع کاغذهایی در چه دوره‌هایی در بازار ایران موجود بوده‌اند و این کاغذها از کدام کشورها وارد شده‌اند. همچنین تکرار واترمارک‌های مشابه در شهرهای مختلف می‌تواند شبکه ارتباط ناشران در شهرهای مختلف را مشخص نماید.
این کمبود اطلاعات نه تنها روند پژوهش را دشوار می‌کند، بلکه ممکن است باعث ایجاد ابهامات و خلأهایی در فهم ما از تاریخ چاپ در ایران شود. به همین دلیل، تلاش برای یافتن و تحلیل هرگونه مدرک باقی‌مانده، هرچند اندک، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
علاوه بر این دسترسی به منابع و کتاب‌هایی که در مجموعه‌های خصوصی وجود دارد، برای پژوهشگران بسیار دشوار است. در حالی که بسیاری از مجموعه‌داران به شکل سخاوتمندانه‌ای کتاب‌های مجموعه خود را در اختیار این پژوهش قرار دادند، حداقل در یک مورد، علی‌رغم پیگیری فراوان، دسترسی به یک کتاب از مجموعه محیط طباطبایی امکان‌پذیر نشد.
- احتمال پیدا شدن کتاب جدیدی وجود دارد؟
بر اساس یادداشت میرزا صالح شیرازی، بنیان‌گذار چاپ سنگی در ایران، تیراژ برخی از کتاب‌های چاپ سربی تنها دویست نسخه بوده است. به همین دلیل، احتمال زیادی وجود دارد که بسیاری از نسخه‌های این کتاب‌ها در طول دو قرن گذشته از بین رفته باشند یا تنها نسخه‌ای از آنها باقی مانده باشد که هنوز شناسایی نشده است. علاوه بر این، ممکن است صفحاتی از این نسخه‌های نادر که به مشخصات مطبعه آنها مربوط می‌شوند، در ابتدا و انتهای کتاب افتاده باشند. این امر باعث شده است که امکان ثبت دقیق این کتاب‌ها در کتابخانه‌ها وجود نداشته باشد و در نتیجه از دسترس پژوهشگران پنهان بمانند. از آنجایی که کتابخانه‌ها نقش مهمی در دسترسی به این منابع دارند، اما گاهی به دلایلی مانند عدم فهرست‌نویسی دقیق، کتاب‌های نادر از دید پژوهشگران پنهان می‌مانند.
با توجه به این شرایط، احتمال پیدا شدن نسخه‌های جدیدی از این کتاب‌ها، به‌ویژه قرآن‌های چاپ سربی، وجود دارد. قرآن به‌عنوان کتابی که به‌طور گسترده در دسترس مردم بوده و به‌صورت روزانه مورد استفاده قرار می‌گرفته، احتمالاً بیشتر در معرض فرسودگی و از بین رفتن بوده است، اما این احتمال نیز وجود دارد که نسخه‌های نایاب و ناشناخته‌ای از آنها در کتابخانه‌ها، بازار کتاب، یا مجموعه‌های خصوصی یافت شوند.
- ویژگی خاص کتاب «نخستینه‌چاپ‌های ایران» چیست؟
ویژگی خاص کتاب «نخستینه‌چاپ‌های ایران» در این است که تلاش کردم تا حد امکان اطلاعات ارائه‌شده را مستند و دقیق ارائه دهم تا به‌عنوان یک منبع موثق برای پژوهشگران بعدی مورد استفاده قرار گیرد. یکی از اهداف اصلی من این بود که مشخص کنم هر نسخه از کتاب‌های مورد بررسی، دقیقاً در کجا نگهداری می‌شوند. اگر نسخه‌های متعددی از یک کتاب پیدا شد، محل نگهداری هر نسخه را نیز تعیین کردم. همچنین در راستای مستندنگاری، بسیاری از صفحات نخستینه‌چاپ‌های ایران عکاسی و در کتاب منتشر شده است. این کار به پژوهشگران بعدی کمک می‌کند تا دسترسی به منابع را ساده‌تر و دقیق‌تر انجام دهند.
واترمارک‌هایی که در کتاب به آنها اشاره کردم، می‌تواند برای پژوهشگران در زمینه مطالعه کاغذ و تاریخ تجارت آن در ایران بسیار ارزشمند باشد. هرکدام از بخش‌های کتاب علاوه بر اینکه موضوع خاص خود را پوشش می‌دهد، به‌عنوان مواد پژوهشی برای تحقیقات آینده نیز قابل استفاده است.
با توجه به اینکه در سال‌های اخیر تلاش‌هایی در زمینه تاریخ چاپ انجام شده است، همچنان بسیاری از اطلاعات در این حوزه نامعلوم باقی مانده و جای کار بسیاری دارد. امیدوارم این کتاب بتواند پژوهشگران را به ادامه تحقیقات در این زمینه تشویق کند و به غنای این حوزه کمک کند.
- در آینده چه مسیری برای پژوهش‌های بیشتر در این زمینه پیشنهاد می‌کنید؟
برای پیشبرد پژوهش‌های آینده در زمینه نخستینه‌چاپ‌های ایران، پیشنهاد می‌شود که پژوهشگران به تحلیل عمیق‌تری از تأثیرات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این نوع چاپ بر جامعه قاجاری بپردازند. بررسی تأثیر چاپ سربی بر روندهای آموزشی و ترویج علم، و نحوه ارتباط این نوع چاپ با تحولات سیاسی و اقتصادی آن دوره، می‌تواند ابعاد جدیدی از تأثیرات این تکنولوژی بر فرهنگ و جامعه ایرانی را روشن کند. همچنین، تحلیل دقیق‌تری از واترمارک‌ها و تایپ‌فیس‌ها می‌تواند به شناسایی دقیق‌تر شبکه‌های تجاری و فرهنگی مرتبط با چاپ سربی کمک کند. علاوه بر این، جستجوی فعال در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به کشف‌های جدید و ناشناخته کمک خواهد کرد. در نهایت، بررسی مقایسه‌ای با چاپ‌های معاصر در دیگر کشورها می‌تواند به فهم بهتر روندهای جهانی و تأثیرات متقابل فرهنگی و فنی در تاریخ چاپ کمک نماید.
- آیا برنامه‌ای برای انتشار دیجیتال این کتاب‌ها دارید؟
بله، یکی از اهداف من در آینده این است که نسخه‌های دیجیتال این کتاب‌ها را فراهم کنم تا پژوهشگران و علاقه‌مندان در سراسر جهان بتوانند به این منابع دسترسی داشته باشند. انتشار دیجیتال این کتاب‌ها نه تنها به حفظ و نگهداری بهتر آنها کمک می‌کند، بلکه امکان مطالعه و بررسی دقیق‌تر توسط پژوهشگران را نیز فراهم می‌آورد.
نظر شما