سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) فاطمه خداوردی: از ۶ روز پیش بر آن شدیم تا به مناسبت ولادت باسعادت پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد (ص) نگاهی دقیق‌تر به آثار منتشرشده در حوزه ادبیات کودک و نوجوان با محوریت شخصیت والای ایشان بیندازیم. این روز بزرگ، نه‌تنها یادآور تولدی مبارک است، که باید به عنوان فرصتی برای ترویج آموزه‌های انسانی و اخلاقی آن بزرگوار نیز در نظر گرفته شود.
پیرو این مسئله، در هفته‌ای که گذشت، چند اثر جدیدی که پس از سال ۱۴۰۰ درباره پیامبر (ص) برای کودکان و نوجوانان تألیف شدند در ایبنا معرفی کردیم. با بررسی آثار موجود در بازار کتاب کودک و نوجوان، به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر، تعداد کتاب‌های کودک و نوجوان با موضوع پیامبر (ص) بسیار محدود بوده و بیشتر آثار موجود، تجدید چاپ‌های آثار قدیمی هستند. این وضعیت نه‌تنها بیانگر کمبود خلاقیت و نوآوری در این حوزه است؛ بلکه ضرورت توجه جدی به تألیف و تولید محتوای جدید و جذاب را نیز مشخص می‌کند؛ زیرا کتاب‌های کودک و نوجوان می‌توانند به عنوان ابزاری مؤثر برای انتقال ارزش‌ها و آموزه‌های پیامبر (ص) به نسل جدید عمل کنند. این آثار نه‌تنها می‌توانند آگاهی کودکان را درباره شخصیت ایشان بالا ببرند؛ بلکه می‌توانند آن‌ها را با مفاهیم اخلاقی و والای انسانی همچون محبت، صداقت و همدلی و… آشنا کنند.
به همین مناسبت، به سراغ سیدمحمد مهاجرانی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات دینی کودک و نوجوان رفتیم. این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
- به نظر شما چرا در یک سال گذشته کتاب‌های باکیفیت و متنوعی در مورد پیامبر (ص) منتشر نشده است؟ چه عواملی ممکن است در این کمبود مؤثر بوده باشند؟
من دو پاسخ برای این سوال دارم. اول اینکه آیا واقعاً تعداد آثار کم است یا اینکه اطلاع‌رسانی از آثار تولیدشده، توسط ناشران کم بوده است و به همین خاطر کتاب خوب دست شما یا جاهای دیگر نرسیده است؟ گاهی اتفاق میفتد که ناشری تازه‌کار یا ناشری که خیلی نام آن شنیده نشده یک کار خیلی خوب را تولید می‌کند؛ اما متأسفانه به دلیل نداشتن توان مالی یا نداشتن مهارت توزیع و اطلاع‌رسانی، کتاب‌های خوب آن خیلی شناخته نشده و معرفی نمی‌شود و در نهایت تصور می‌شود که کار خوبی خلق نشده است.
پاسخ دوم این است که بله؛ گاهی این گونه است. کتاب خوب کم داریم و کم تولید شده است. کتابی کتاب خوب است که دست‌کم در سه حوزه و جنبه کتاب خوبی باشد. اول اینکه از جهت محتوا، محتوای مستند و منسجمی داشته باشد، دوم اینکه نویسنده، آن محتوا را خیلی خوب پردازش کرده باشد و در یک ساختار جدید و در یک شکل شکیل و جذاب عرضه کرده باشد و سوم اینکه این اثر خیلی خوب و با شیوه‌های جدید و به اصطلاح نوین، تصویرسازی و تصویرگری شده باشد. اینکه یک نویسنده همت کند و به موضوع جدید و سوژه جدید برسد و ساختارها و شکل‌های جدیدی به آن محتوا بدهد کار سختی است؛ همچنین تصویرگری جذاب نیز خیلی پرهزینه است و خیلی از ناشران حاضر نیستند دیگر بابت کتاب، این اندازه سرمایه‌گذاری کنند. نتیجه امر این شده است که تاحدودی آثار خوب چه در مورد حضرت رسول (ص) و چه در مورد سایر اولیای الهی کم تولید می‌شود.
- با توجه به اینکه نوشتن درباره شخصیت و زندگی پیامبر (ص) برای کودکان و نوجوانان اهمیت دارد، به نظر شما چه اقداماتی می‌توان انجام داد تا نویسندگان بیشتری به نوشتن درباره موضوعات دینی به‌ویژه پیامبر (ص)، تشویق شوند؟
به این پرسش چند پاسخ می‌توان داد. ما صرفاً به کسی که می‌نویسد و مهارت نگارش و نوشتن دارد، نویسنده نمی‌گوییم؛ نویسنده کسی است که هم پژوهش می‌کند و هم می‌نویسد. گاهی نویسندگان خیلی تلاش نمی‌کنند و نمی‌خواهند پیرامون موضوعات مختلف، دامنه مطالعات خود را گسترش دهند و سعی می‌کنند به همان اطلاعات اولیه‌ای که دارند بسنده کنند یا به کتاب‌های دست دوم و معمولی مراجعه می‌کنند و خیلی به منابع اولیه و متون کهن که منابع اصلی و قدیمی محسوب می‌شوند مراجعه نمی‌کنند؛ به همین دلیل، سوژه خیلی خوبی گیرشان نمی‌آید و در نتیجه، کارهایشان گاهی تکراری می‌شود و شبیه بیشتر آثاری است که دیگران هم بارها به آن اشاره کرده‌اند. پس یکی از راه‌های تولید آثار بیشتر و باکیفیت‌تر در این زمینه این است که خود نویسنده همت کند.
راه دوم این است که باید یک راه ارتباطاتی میان مراکز پژوهشی و نویسندگان باشد. مثلاً مراکزی که در مورد شخصیت حضرت رسول (ص)، در مورد سیره ایشان یا به هر حال احادیث ایشان مطالعه می‌کنند می‌توانند از نویسندگان دعوت کنند و اطلاعات فراوانی را که در زمینه‌های احادیث متعدد، منابع تاریخی و… جمع‌آوری کرده‌اند در اختیار آن‌ها قرار دهند. درواقع از نویسندگان درخواست کنند که در تبدیل این محتواها به داستان و شعر و سایر آثار ادبی همت و همکاری کنند. برای مثال چند وقت پیش، جلسه‌ای از طرف آستان قدس رضوی در تهران برگزار شد که همین کار را انجام دادند و از طرف حرم امام رضا (ع) نویسندگان را دعوت کردند و از آن‌ها خواستند که در مورد شخصیت حضرت رضا (ع) آثاری را تولید کنند.
راه سوم این است که باید دوستی و نشستی صمیمانه مابین نویسندگان و پژوهشگران و به طور کلی بین اهل علم شکل بگیرد؛ حالا این اهل علم می‌تواند از حوزه یا از دانشگاه باشد. در حال حاضر نویسندگانی هستند که سعی می‌کنند با استادان تاریخ دوست باشند و این دوستی و همدلی به دوطرف این دوستی، خیلی کمک می‌کند. در این موارد نویسنده می‌تواند در مورد سوژه‌هایی که خوب است کار شود به پژوهشگر بگوید و پژوهشگر را وادار به مطالعه بیشتر کند تا به نویسنده کمک کند؛ از طرفی پژوهشگر هم می‌تواند از این منظر که اطلاعات خوبی را در مورد سوژه‌های ناب در اختیار نویسنده قرار دهد، به او کمک کند. من فکر می‌کنم که با این تعاملات، امکان خلق آثار خوب فراهم شود.
- اغلب آثاری که با موضوع پیامبر (ص) برای کودکان و نوجوانان منتشر می‌شود، در زمینه زندگینامه این حضرت است. به نظر شما چرا جای خالی و خلأ خلاقیت در انتخاب موضوع، تولید و تالیف این آثار مشهود است و ناشران و نویسندگان به سراغ سوژه‌های جزئی‌تر و خلاقانه‌تر در این زمینه نمی‌روند؟
به نظر من این‌گونه نیست. ۲۵ سال است که من در کنار نگارش، پژوهش نیز انجام می‌دهم و تا حدودی از کتاب‌هایی که پیرامون حضرت رسول (ص) تولید شده است باخبر هستم. در حال حاضر هم کتاب‌هایی در مورد زندگی پیامبر و هم کتاب‌هایی در مورد سیره و سبک زندگی پیامبر داریم و در این زمینه به لطف خدا، نویسندگان فراوانی کارهای فراوانی هم در قالب شعر و هم در قالب داستان تولید کرده‌اند. به عنوان مثال، خودِ من خیلی از کارهایی که در مورد حضرت رسول نوشتم، درواقع سیره و سبک زندگی پیامبر بوده و صرفاً زندگینامه پیامبر (ص) نبوده است. بعضی از نویسندگان هم هستند که ترکیبی از این دو مؤلفه را کار کرده‌اند و درحالی‌که زندگینامه پیامبر را در اثر بیان می‌کنند، بخش‌هایی از شیوه رفتاری و سبک زندگی پیامبر را هم لابه‌لای کتاب تاریخی خود آورده‌اند و به لطف خدا در این زمینه مشکلی نیست و حتی در مورد احادیث پیامبر هم کارهای خیلی خوبی انجام شده است. به این صورت که سخنان ناب پیامبر انتخاب شده و آن سخن تبدیل به یک داستان کوتاه شده است؛ اما با توجه به اینکه سیره حضرت رسول خیلی گسترده است و هر یک از بخش‌های زندگی ایشان می‌تواند منشا خلق یک سوژه و موضوع جذاب باشد هرقدر هم که اثر در مورد ایشان تألیف شود باز هم جای کار وجود دارد. چه در حوزه سخنان پیامبر، چه در حوزه سیره و سبک زندگی زندگی پیامبر و چه در حوزه تاریخ پیامبر (ص) هرقدر هم ما اثر تولید کنیم باز هم جای کار وجود دارد؛ اگرچه که تاکنون هم کارهای خیلی خوبی تولید شده است.
- به نظر شما، به عنوان نویسنده‌ای که کتاب‌هایی را در این زمینه تألیف و با ناشران در این‌باره همکاری کرده‌اید، ناشران چه نقشی می‌توانند در ترویج ادبیات دینی و تولید کتاب‌های مرتبط با پیامبر (ص) ایفا کنند؟
در نگاه سنتی و گذشته، معمولاً ناشر به کسی گفته می‌شد که بیشترین هم و غم‌اش تولید یک کتاب بود و بعد از تولید کتاب آن را بی‌واسطه در فروشگاه‌های خود می‌فروخت یا به جاهای دیگر برای فروش می‌فرستاد؛ اما در نگاه نوین و دنیای کنونی معمولاً ناشر صرفاً کارش تولید نیست؛ یعنی ناشر سعی می‌کند برای کتابی که تولید کرده است اطلاع رسانی کند و به شکل‌های مختلف کتابش را عرضه کند. این عرضه گاهی با برگزاری یک مسابقه، گاهی با یک مراسم رونمایی و گاهی هم با دعوت از منتقدان و بحث‌کردن پیرامون آن کتاب توسط آن‌ها صورت می‌گیرد. وقتی منتقدان در مورد اثر حرف می‌زنند و نویسنده از اثر دفاع می‌کند، خود این جلسه نقد به معرفی کتاب کمک می‌کند. این اتفاق گاهی از طریق صداوسیما اتفاق میفتد و گاهی هم خود ناشر با حضور نویسنده اثر و منتقدان در بین کودکان یا در کتابخانه‌ها این مراسم را برگزار می‌کند. تمام این فعالیت‌های ترویجی می‌تواند به شکلی به تولید، معرفی و ترویج کتاب کمک کند و ناشر باید در تمام این زمینه‌ها کارهایی را انجام دهد و گام‌های بلندی را بردارد تا بتواند آثاری را که تولید کرده است، خیلی بهتر معرفی کند و به دست مخاطب برساند.
- آیا خودِ شما فکر یا تصمیمی مبنی بر نوشتن یک اثر داستانی کوتاه یا بلند دیگر درباره پیامبر یا مرتبط به پیامبر (ص) برای کودکان و نوجوانان دارید؟
طبیعتاً هر نویسنده‌ای این آرزو و این علاقه را دارد؛ من نیز با اینکه آثار زیادی در مورد پیامبر (ص) تألیف کرده‌ام، باز هم دوست دارم این کار را انجام دهم. حدوداً سال ۸۰، یک مجموعه ۱۴ جلدی در مورد سیره پیامبر به زبان شعر از من چاپ شد؛ یک مجموعه ۸ جلدی نیز در مورد سیره پیامبر به نام «محمد گلی برای همه» نوشته‌ام که این اثر با نگاه برون‌مرزی و بین‌المللی نوشته شده تا حتی اگر یک کودک غیرمسلمان، مثلاً مسیحی یا فرضا هر دین دیگری نیز این کتاب را بخواند، به زندگی حضرت رسول علاقه‌مند شود. البته در مورد احادیث پیامبر هم باز کتاب‌هایی از من منتشر شده است؛ مثلاً یک مجموعه‌ای هست که ۴۰ حدیث از پیامبر را در آن کار کرده‌ام و همچنین کتابی دیگر که بعضی از احادیث پیامبر را در قالب قصه برای کودکان گفته‌ام. با وجود این کارها، باز هم دوست دارم که به این شخص بزرگ ارادتم را بیان کنم و آثاری را برای کودکان و نوجوانان تألیف کنم. همه ما باید برای معرفی ایشان به نسل جوان نقش‌آفرین باشیم؛ این حق به گردن همه ماست و باید کاری برای آن انجام دهیم. من هم خیلی دوست دارم که سوژه خیلی خوبی به ذهنم برسد و آن را کار کنم.
- چه پیامی دارید برای نویسندگان جوانی که علاقه‌مند به نوشتن در حوزه ادبیات دینی هستند؟
به عقیده من نویسنده باید در حوزه محتوا، مضمون و مطلب، خودش را قوی کند؛ پس نیاز است که یک نویسنده جوان، دامنه و دایره مطالعاتش را بیشتر و گسترده‌تر کند و اگر بخواهد در حوزه ادبیات دینی کار کند، باید اطلاعات دینی خودش را نیز بالا ببرد. با توجه به بخش‌های مختلف دین که هم مباحث اعتقادی هست، هم اخلاقی، هم سیره و هم احادیث پیامبر و اهل بیت، نویسنده باید سعی کند دائماً کتاب‌های اصلی و کتاب‌های منابع اولیه را خیلی خوب و منظم مطالعه کند. نویسندگان جوان باید به دنبال قالب‌ها و به اصطلاح شکل‌های جدید باشند و سعی کنند آثار نویسندگان معروف و مشهور را مطالعه کنند تا هم از آن‌ها الهام بگیرند و هم خود بتوانند خلاقیتی ایجاد کنند که بتوانند مطلبی را، غیر از مطالبی که دیگران قبل‌تر گفته‌اند به شکل و شیوه‌ای غیر از شیوه دیگران به کار بگیرند تا اثر نهایی‌شان جذاب باشد. اگرچه اینکه این کار در دنیایی که این‌همه نویسندگان خیلی خوب وجود دارد که هر کدام مهارت‌ها و فنونی را بلد هستند، کار سختی است و در چنین دنیای پُرهنرمندی اگر نویسنده‌ای بخواهد یک اثر نوین ارائه کند، باید یک کار ناب ارائه کند و این کار سختی است؛ اما به هر حال با توجه به اینکه انسان کلاً یک موجود عجیب و غریب است و خدا هر کسی را که در مسیرش، حرکت کند کمک می‌کند، امکان تولید آثار خوب وجود دارد. امیدوارم که سرزمین ما سرشار از نویسندگان جوان و پرتوان و خلاقی شود که در مسیر معرفی سیره پیامبر خدا (ص) و اهل بیت (ع) چه در سرزمین خودمان و چه سایر سرزمین‌ها، نقش‌آفرین باشند.
نظر شما