سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - میثم رضایی، نویسنده: زبان فارسی طی قرن‌ها در منطقه خلیج فارس و عراق نفوذ فرهنگی، تجاری و دیپلماتیک داشته است. در دوره‌های مختلف، این زبان به‌عنوان زبان علم و ادب و در برخی از دوره‌ها زبان رسمی حکمرانی به کار می‌رفت. در دوران صفویان و حتی پیش از آن در دوران عباسیان، فارسی به‌عنوان یکی از زبان‌های علمی و حکومتی رواج داشت. با گذشت زمان و تحولات سیاسی و اجتماعی، نفوذ این زبان کاهش یافت و به حاشیه رانده شد. با این حال، احیای دوباره آن در سال‌های اخیر به عنوان بخشی از تلاش‌های فرهنگی ایران در منطقه مطرح شده است.

نقش تاریخی زبان فارسی در کشورهای خلیج فارس و عراق

زبان فارسی در دوران عباسیان تا صفویه نقش قابل‌توجهی در جنوب غرب آسیا ایفا کرد. در دربار عباسیان که مرکزیت خود را در بغداد داشتند، فارسی به عنوان زبان دربار و علم مورد استفاده قرار می‌گرفت. بسیاری از شاعران، ادیبان و دانشمندان ایرانی به دربار عباسی دعوت می‌شدند، از جمله کسانی چون سعدی و حافظ. این فرهنگ فارسی از خلیج فارس تا هند گسترش یافت.

به گفته آلبرت حورانی (تاریخ‌نگار انگلیسی- لبنانی)، بسیاری از حکام محلی در عمان و بحرین از زبان فارسی برای مکاتبات دیوانی استفاده می‌کردند و آثار فارسی در جهان عرب محبوبیت داشتند. (حورانی، ۱۹۹۱، صص ۲۲۰ -۲۲۳) همچنین، شهرهای نجف و کربلا در عراق به عنوان مراکز علمی - مذهبی، پیوند نزدیکی با زبان فارسی داشتند.

عوامل زوال زبان فارسی در منطقه

عوامل متعددی در زوال زبان فارسی در منطقه خلیج فارس نقش داشتند که مهم‌ترین آن به این شرح است:

الف) ورود استعمارگران اروپایی: با ورود استعمارگران اروپایی به‌ویژه بریتانیایی‌ها، مدارس انگلیسی‌زبان در منطقه گسترش یافتند. این موضوع باعث کاهش استفاده از فارسی در حوزه‌های رسمی و تجاری شد. ویلیام فلور اشاره می‌کند که بریتانیایی‌ها به‌طور مستقیم در کشورهای خلیج فارس و عراق مدارس انگلیسی‌زبان تأسیس کردند که فارسی را از نظام آموزشی حذف کرد.

ب) تقویت ملی‌گرایی عربی: در قرن بیستم، با ظهور دولت‌های مستقل عربی و تقویت ملی‌گرایی عربی، زبان عربی به عنوان زبان رسمی جایگاه اصلی خود را باز پس گرفت. نیکی کدی در کتاب «ایران مدرن؛ ریشه‌ها و نتایج) اشاره می‌کند که پس از انقلاب ۱۹۵۸ در عراق، فارسی به‌طور کامل از نظام آموزشی حذف شد.

ج) تغییرات اجتماعی و اقتصادی: آلبرت حورانی در کتاب خود توضیح می‌دهد که تغییرات اجتماعی و اقتصادی، به‌ویژه مهاجرت‌های گسترده کارگران از هند و پاکستان، نقش مهمی در کمرنگ شدن استفاده از زبان فارسی داشت.

اهمیت احیای زبان فارسی

با وجود زوال زبان فارسی در این منطقه، احیای آن می‌تواند نقشی مؤثر در تقویت روابط فرهنگی و دیپلماتیک ایران با کشورهای خلیج فارس و عراق ایفا کند. احیای فارسی نه‌تنها به لحاظ فرهنگی اهمیت دارد، بلکه می‌تواند تعاملات تجاری و دیپلماتیک را تسهیل کند.

راهکارهای احیای زبان فارسی

بی‌شک احیای زبان فارسی در منطقه خلیج فارس نیازمند راهکارهای راهگشایی است که در ادامه به برخی از راهکارهای مهم و تاثیرگذار اشاره می‌شود:

الف) توسعه مؤسسات آموزشی: افتتاح مدارس و دانشگاه‌های فارسی‌زبان در کشورهای خلیج فارس و عراق می‌تواند یکی از راه‌های مؤثر در این زمینه باشد. Willem Floor پیشنهاد می‌کند که ایران می‌تواند با همکاری دولت‌های منطقه، در توسعه این موسسات نقش داشته باشد (Floor, ۲۰۰۶, pp. ۱۲۰-۱۲۲).

ب) گسترش رسانه‌های فارسی‌زبان: شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی فارسی‌زبان نیز می‌توانند در تقویت زبان فارسی نقش مهمی ایفا کنند. ایجاد محتوای رسانه‌ای فارسی به‌ویژه در حوزه‌های فرهنگی و هنری، ارتباطات زبانی را بهبود می‌بخشد.

نتیجه‌گیری: احیای زبان فارسی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و عراق از جنبه‌های فرهنگی، تجاری و دیپلماتیک اهمیت دارد. با توجه به جایگاه تاریخی این زبان در منطقه، برنامه‌های آموزشی و فرهنگی می‌تواند به تقویت این زبان و بهبود روابط ایران با این کشورها کمک کند.

منابع:

۱. Hourani, Albert. A History of the Arab Peoples. Faber & Faber, ۱۹۹۱.

۲. Floor, Willem M. Persian Gulf: A Political and Economic History of Five Port Cities ۱۵۰۰-۱۷۳۰. Mage Publishers, ۲۰۰۶.

۳. Keddie, Nikki R. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press, ۲۰۰۳.