سرویس‌های استانی خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهام بهروزی: شب یلدا یا شب چله یکی از آیین‌های کهن و باستانی است که در نزد ایرانی‌ها ارزش و جایگاه والایی دارد. این آیین بر مبنای خردجمعی و همدلی استوار شده است، از همین رو، همچنان دلیلی برای استمرار دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه است در عصری که تکنولوژی افسار زندگی بشر را در دست گرفته است.
شب چله یا یلدا نه تنها در ادبیات فارسی، بلکه در فرهنگ شفاهی این سرزمین حضور و نمود پررنگی دارد تا جایی که نه زندگی مدرنیته و نه مشغله‌های امروزی نتوانسته این آیین را از خاطر و زیست ایرانی‌ها پاک کند. بوشهری‌ها که داعیه‌دار تمدن و فرهنگی غنی منطقه جنوبی استان و بر جوار خلیج فارس بوده و هستند، نیز این آیین را همواره با رسوم رایج آن با کمی تفاوت برگزار می‌کنند. البته این آیین در برخی از مناطق استان پرسابقه‌تر و در برخی از نقاط آن متاخرتر ولی با این حال، اجرای آن در دوره کنونی به سان سایر نقاط دیگر رواج دارد. باید اشاره شود که شب چله با اینکه در فرهنگ شفاهی این جغرافیای تاریخ‌مند جریان داشته است اما در ادبیات شفاهی آن کمتر.
یک پژوهشگر و استاد دانشگاه در این باره به خبرنگار ایبنا در بوشهر گفت: شب یلدا یا شب چله در ادبیات بومی استان بوشهر چندان جایگاه پرپیشینه‌ای ندارد. ادبیات کلاسیک استان بوشهر چندان وارد این حوزه نشده است، این به خاطر این است که خودِ جشن و مراسم شب یلدا در استان بوشهر دارای قدمت قابل ذکری نیست. مردم بوشهر و معمولاً در شهرستان‌ها رسوم خاص خودشان را داشته و بیشتر به آن رسوم محلی و بومی توجه نشان می‌دادند.
بشیر علوی ادامه داد: طی این چهار دهه اخیر که توجه به آیین‌ها و رسوم ملی و ایرانی در ایران شدت گرفت، در بوشهر نیز توجه به این رسوم ساری و جاری شد. بیشترین نگاه بوشهری در این شب نشستن کنار هم و خوردن هندوانه است و این هندوانه، در کنار انار و تنقلات از خوردنی‌های شب یلدای بوشهری‌هاست. از آنجا که در زیست‌بوم استان بوشهر و در سنت این استان به طور چشمگیری خبری از شب یلدا نیست، به تبع آن ادبیات سنتی ما نیز دارای خصیصۀ مورد نظر نیست.
وی یادآور شد: منتهی در این ۴ دهه که اتفاق خوبی در به جا آوردن رسوم ایرانی رخ داده است، ادبیات معاصر بوشهر نیز آرام آرام به توضیح و نشان دادن این محور فرهنگی پرداخته است. بیشترین استفاده از شب یلدا یا شب چله در ادبیات بوشهر در حوزه داستان به ویژه داستان زنان اتفاق افتاده است. در حوزه شعر معاصر در ژانر شعر سپید در بوشهر توجه بیشتری به نسبت دیگر جریان‌های ادبی استان بوشهر به شب یلدا شده است. از شب یلدا به عنوان شب تاریک که گاهی تشبیه به شانس و گاهی به زلف یار یا روزگار راوی همانند شده است، بیشترین استفاده شده است. کمترین استفاده از این شب در اشعار استان بوشهر به مواردی نظیر شادی و نشاط و روشنایی است.
همان‌طور که علوی اشاره کرد هر چه به سمت ادبیات کهن این استان پیش می‌رویم کمتر ردی از یلدا در اشعار شاعران جنوبی می‌بینیم اما در سال‌های متاخر اقبال و میل شاعران و داستان‌نویسان به سمت گفتن از یلدا رفته است و در پاره‌ای از اشعار و داستان‌هایشان از این شب اساطیری و افسانه‌هایشان سخن گفته‌اند. البته نمود نداشتن یلدا در ادبیات کهن این منطقه نمی‌تواند بدان معنا باشد که آیین یلدا در هیچ منطقه‌ای از این استان اجرا نمی‌شده است. چون به گواه برخی از موسفیدان و باتجربه‌های این استان، شب چله یا یلدا در میان برخی از خانواده‌های بوشهری پاس داشته می‌شده است.
یک فعال فرهنگی و شهروند بوشهری که از اهالی یکی از بنادر شمالی استان بوشهر است، در این باره به ایبنا گفت: آیین یلدا یکی از رسومی بوده که در این منطقه اجرا می‌شده است. در این شب، هنداونه، انار و آجیل جز میوه‌ها و تنقلاتی بود که در دورهمی یلدایی وجود داشت و پذیرایی می‌شد. مردم این منطقه بر این باور بودند که هر کسی در شب چله هنداونه بخورد، هرگز مریض نمی‌شود یا انار را نیز به منظور حفظ سلامتی می‌خوردند اما خبری از لبو در این شب نبود و چندان لبو آن زمان در سفره مردم جنوب جایی نداشت و در دو سه دهه اخیر میان جنوبی‌ها طرفدار پیدا کرده است.
زینب عباسی ادامه داد: همچنین در این شب در برخی از مناطق شاهنامه‌خوانی می‌کردند یا قصه‌ها و افسانه‌های بومی را تعریف می‌کردند که معمولاً این قصه‌ها را افرادی تعریف می‌کردند که قصه‌گوهای خوبی بودند و آن شب را برای افرادی که در آن دورهمی شبانه حضور داشتند، شیرین می‌کردند.
به گفته وی، تفال از دیوان حافظ در این شب، آن زمان چندان در میان مردم جنوب رایج نبود و این رسم متاثر از نقاط دیگر از طریق رادیو و تلویزیون در سال‌های بعدتر به آیین‌ها و رسوم یلدایی این منطقه افزوده شد. بعد از آن، در این شب معمولاً فردی که حافظ‌شناس یا حافظ‌خوان است، برای افرادی که در شب‌نشینی حضور داشتند، فال می‌گرفت و جالب اینکه بسیاری هم به آنچه فال برایشان روایت می‌کرد، عقیده داشته و دارند.
عباسی که دبیر است، با اشاره به اینکه شب یلدا یا شب چله یکی از منحصربه‌فردترین آیین‌های ایرانی است که بر زندگی کشاورزی استوار بوده است، تاکید کرد: این آیین در بطن خود فواید و ارزش‌های را جای داده است که مهم‌ترین آن بازشناسی فرهنگ و هویت ایرانی به نسل امروزی است. همچنین این آیین در حفظ و انتقال افرهنگ اصیل ایرانی، شناخت میراث اجدادی و آگاهی فرهنگی نسل امروزی نقش موثری را ایفا می‌کند.
وی با تاکید بر اینکه شب چله پرتره‌ای از فرهنگ و تمدن کهن ایرانی است که بایستی ماهیت آن حفظ شود و از خطر تحریف و بدعت‌های بی‌جا در امان بماند، افزود: چراکه این آیین جلوه‌ای از باورها و بازتاب هویت فرهنگی و تاریخی جامعه ایرانی است که دارای بافتی متنوع است. تلفیقی از ادبیات، خرد و شور و همدلی است.
عباسی در خصوص اینکه یلدا چه پیامی دارد؟، گفت: به گفته برخی از پژوهشگران حوزه میراث فرهنگی ناملموس، در نظام معنایی و زیبایی‌شناسی آیین یلدا، چند معنای امید، شادمانی جمعی و خانواده برجسته است. البته این دال‌های عمده، در طیف وسیعی از صور نمادین و خرده‌آیین‌ها به مثابه صورت‌ها و دال‌های سیال ظاهر می‌شوند، سنت‌های قصه‌گویی، آیین‌های پیش‌بینی، سفره نمادین یلدا، میوه‌ها و خشکبار یلدایی، شعر حافظ و فردوسی. همچنان که در ریشه سریانی نام یلدا نهفته است.
وی اضافه کرد: یلدا حکایت تولد است؛ اما تولد جسمانی تنها یک بار رخ می‌دهد، پس یلدا چون نوروز از بازتولد که باززایی اخلاقی، معنوی و مبتنی بر خودآگاهی است حکایت دارد. یلدا نیز چون نوروز در گونه‌ای دیگر از نمادپردازی آیینی، نو شدن انسان در برابر کهنگی و پذیریش و گشودگی در برابر امر نوین است و این در حالی است که نو شدن خود در سرشت خویش یک امر اخلاقی است. این نو شدن پیوندی عمیق با بایوکراسی یا زیست سالاری دارد که بنیاد مردم سالاری است و از این لحاظ شبیه نوروز است. به واقع یلدا امید جمعی را خلق می‌کند، امید به زایش، تولد، نو شدن، روشنایی، شادمانی و کامیابی جمعی.
نظر شما