سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا: سرویس چاپ براساس تقاضا یا ( POD) که طی سال‌های اخیر توسعه فراوانی پیدا کرده است، در ایران در حد یک طرح نیمه‌کاره باقی مانده است و تنها درصد معدودی از اهالی کتاب و نشر برای سنجه وضعیت بازار به سراغ آن رفته‌اند.
در این شیوه چاپی پس از مرحله آماده‌سازی محتوا، زمان چاپ کتاب به مراتب کوتاه‌تر از شیوه چاپ افست با شمارگان زیاد است؛ علاوه براین امکان اعمال تغییرات و اصلاح اشتباه‌های احتمالی در محتوا نیز در آن پیش‌بینی شده است.
در این میان به‌دنبال رونمایی دستگاه ایستاده سامانه چاپ براساس تقاضا (pod) در کتابفروشی‌ها با عنوان «می‌خوانم» از سوی موسسه رهپویان اندیشه، در میزگردی با عنوان «آینده POD در ایران؛ چالش‌ها و فرصت‌ها» با حضور بابک ندرخانی، مدیر موسسه رهپویان دانش و اندیشه، محمد حسینی نویسنده و مدیر نشر چهل‌کلاغ، علی محمدپور، فعال حوزه چاپ دیجیتال، میلاد محمدی مدیر انتشرات کیمیای خاموش و محمدعلی منصوری عضو شورای سیاستگذاری رهپویان درباره اهمیت این شیوه چاپی به بحث و گفت‌وگو نشستیم.
در بخش نخست این میزگرد، با توجه به نگرانی برخی کتابفروشان نسبت به نصب این استندها، کارشناسان بر این موضوع تاکید کردند که این شیوه چاپی ضامن حیات کتاب است و تاکید کردند که توسعه آن، فعالیت کتابفروشی‌ها را تهدید نمی‌کند. از دیگر نکاتی که در بخش نخست به آن پرداخته شد، ناشر با استفاده از POD می‌تواند در فاصله چاپ اول و دوم از بازار، ارزیابی داشته باشد و به تناسب نیاز و درخواست متقاضیان، چاپ دوم یا سوم را منتشر کند.
- به‌نظر شما تاثیر مثبت این سرویس روی کتابفروشی‌ها چیست؟ آیا قرار است درصدی هم به کتابفروشان برسد؟
بابک ندرخانی: پیش از این نگرانی‌هایی نیز درباره کتاب صوتی و الکترونیکی وجود داشت. دنیا از کتاب‌های الکترونیکی سهم ۱۳ تا ۱۵ درصدی دارد، در نمایشگاه فرانکفورت بحث بود که کتاب الکترونیک دنیا را می‌گیرد یا خیر؟ اما خود آمازون، کتابخوان کیندل را که فکر می‌کرد، روزی همه آن را خواهند داشت جمع کرده و به KDP (پلتفرم خودنشر) تبدیل کرده است. بخشی از این نگرانی‌ها در شروع، نیاز به صبوری دارد، تجربه نشان داده که اینگونه نیست. آیا با ورود تاکسی‌های اینترنتی، تاکسی‌ها جمع شدند؟ جواب خیر است؛ همچنین با فعالیت شبکه ویدیوی خانگی (VOD) و توسعه آن، تهیه‌کنندگان و بازیگران پُرکارتر شدند یا کم‌کارتر؟ چرخش پول در صنعت سینما کمتر شد یا بیشتر؟
مقوله استارت‌آپ‌ها معمولاً صنعت را پُرپول‌تر کرده و گردش پول را در صنعت بیشتر می‌کنند. اکنون با دگردیسی پولی در صنعت نشر روبه‌روییم، پیش از این یک مبلغی در این صنعت می‌چرخیده و سهم عوامل مثل مولف، ناشر، موزع و کتابفروش درصدی از آن بوده است؛ اکنون حضور عامل بیرونی مثل POD، صنعت چاپ دیجیتال یا بازار الکترونیک، حتماً ورودی پول در این صنعت را بیشتر می‌کند؛ اینکه سهم هر یک چقدر تغییر می‌کند، بخشی به دگردیسی مقوله «بازار» برمی‌گردد. نکته بعدی این است، با گسترش ورود افراد به حوزه POD به زودی حجم عناوین صنعت نشر چند برابر می‌شود.
- تصوری وجود دارد که ناشران تمایلی به چاپ دیجیتال کتاب ندارند؛ درحالی که در شیوه POD چاپ دیجیتال کمک‌های شایانی به رشد و توسعه آن کرده است.
ندرخانی: اصلاً اینگونه نیست که ناشران فکر می‌کنند؛ چاپ دیجیتال به «انبارداری صفر» ناشران کمک می‌کند. چه کسی می‌گوید اینکه اول سفارش بگیریم بعد کتاب چاپ کنیم، بد است؟ درحالی که یک مزیت است، برخی از ناشران می‌گویند: «گردنم برود چاپ دیجیتال نمی‌زنم» درحالی که دنیا به این سمت رفته است. مقوله تولید به‌هنگام (justing in time) در دنیا یک مفهوم راهبردی است، براساس این مفهوم در شرکت خودتان هر شب همه کاغذها را باید به کتاب تبدیل کرده باشید و چیزی در انبارتان باقی نمانده باشد. چرا یک ناشر باید ۲ هزار نسخه از کتاب خود را چاپ کند، در انبار بگذارد، برای انبار نگهبان بگذارد، انبار را بیمه کند که در طول یک‌سال در چهار نوبت کتاب‌ها را به موزعان بدهد؟ او با روش POD می‌تواند به راحتی هر بار ۵۰۰ نسخه چاپ کند و به دست موزع بسپارد.
علی محمدپور: اما به نظر من اینگونه نیست، مزیت چاپ افست به چاپ دیجیتال هزینه‌های پایین‌تر آن است. ناشری که ۲۰ درصد کتاب‌هایش پُرمخاطب است، تلاش می‌کند با چاپ افست هزینه کتاب را برای مخاطب کاهش دهد. در آمریکا هم همچنان چاپ افست، چاپ دیجیتال و چاپ POD هر یک به شکل جداگانه انجام می‌شود. در ایران نیز ناشران برخی کتاب‌ها را افست چاپ می‌کنند، برخی دیگر ۵۰ تا ۲۰۰ نسخه‌ای به شکل دیجیتال منتشر می‌کنند، اما برخی کتاب‌ها به صرفه نیست که حتی ۱۰ نسخه از آن را چاپ کند و به شکل POD کار می‌کند.
ندرخانی: نکته من این است که چاپ دیجیتال اصلاً بد نیست و الان چاپخانه‌ای است که کتاب POD را هم قیمت افست می‌زند.
میلاد محمدی: الان تعرفه‌ای برای چاپخانه‌داران وجود دارد که کف قیمت بازار است. نموداری وجود دارد که در آن تمام روش‌های چاپ کتاب مثل دیجیتال در قالب‌های مختلف و چاپ افست در آن درج شده است، یک محل تلاقی در این نمودار وجود دارد و الان در چاپ دیجیتال پرینتر تونری با کاغذ A4، روی دستگاه افست، قیمت نصف می‌شود؛ همچنین در جایی که سود ناشر بین ۱۰ تا ۱۵ درصد است، برایش به‌صرفه است که به سراغ چاپ افست برود.
ندرخانی: دستگاه‌هایی داریم که A4 را زیرقیمت ۲۰۰ تومان می‌زنیم و چاپخانه‌مان سود می‌کند؛ همچنین یادمان باشد که ناشر وقتی کتابی را به شیوه افست در ۲ هزار نسخه چاپ می‌کند، باید به همین میزان سرمایه‌اش را در حوزه کاغذ، مقوا و انبارداری بخواباند. وقتی همه این عددها را کنار هم می‌گذاریم و هزینه‌های سرباری که در میانه راه ایجاد می‌شود، همان مبلغ چاپ دیجیتال می‌شود. این هزینه‌ها را با چند ناشر بررسی کردیم و به این عددها رسیدیم و دیدیم که منطق بر استفاده از چاپ دیجیتال است.
محمدپور: فاصله زمانی در فناوری با آمریکا حدود ۱۵ سال است؛ بنابراین این سوال مطرح می‌شود که چند درصد کتاب‌ها در امریکا به شیوه افست چاپ می‌شود؟
ندرخانی: در آمریکا ناشر کتاب را با شمارگان ۶۰ هزار نسخه با دستگاه‌های دیجیتال ایندیگو اچ پی (HP INDIGO) می‌زند. در امریکا صنعت افست برای حوزه بسته‌بندی استفاده می‌شود؛ همین الان با ایمیج ریج کانن، کتاب در شمارگان ۴۰۰ هزار نسخه تولید می‌شود. افست به معنای فیلم و زینک در صنعت کتاب به حداقل رسیده است و همه به دیجیتال رسیده‌اند.
محمدی: به‌نظر من این امر محقق نمی‌شود، مگر اینکه جدیدترین دستگاه‌های چاپ دیجیتال کتاب را در اختیار داشته باشید.
ندرخانی: بله. همین روزها دستگاه‌های وگاپرس، به‌صورت چهاررنگ و تک‌رنگ در راه ایران است، نباید چاپ دیجیتال را به یک دستگاه کونیکا ۴۵۲ تقلیل دهیم، کتاب در دنیا به شکل دیجیتال چاپ می‌شود حتی در شمارگان ۱۰۰ هزار نسخه‌ای. دستگاه‌های جدید، در دقیقه ۱۳۰ متر چاپ می‌کند که در دستگاه رول به شیت آن، در هر دقیقه ۱۲ نسخه کتاب رقعی ۳۰۰ صفحه‌ای چاپ می‌کند. اگر ناشر بخواهد هزار و ۲۰۰ نسخه از این کتاب چاپ کند، فقط ۱۰ دقیقه به زمان نیاز دارد. مسئله دیجیتال در دنیا حل شده است.
- تقاضا از سوی مخاطبان چگونه در این طرح سنجش می‌شود؟ در این حوزه شما مطالعاتی داشتید؟
ندرخانی: روی تقاضا خیلی کار کردیم، کتاب‌های POD را در سایت «می‌خوانم» موجود کردیم؛ طی مطالعه‌ای که داشتیم، افرادی را به کتابفروشی‌های مختلف اعزام کردیم تا «ندارم‌ها» را محاسبه کند. در کتابفروشی‌های مراکز استان‌ها روزی ۱۰۰ بار گفته می‌شود؛ نداریم. این اتفاق موجب شد به این فکر کنیم که با طراحی سایت، این مسئله به تنهایی حل نمی‌شود. به همین دلیل دو محصول طراحی کردیم؛ اول پنل به کتابفروشی دادیم که روی سیستم فروش فروشگاه نصب می‌شود تا از مخاطبی که دنبال کتاب چاپ تمام است، سفارش بگیرد و طی سه روز کتاب را به او تحویل دهد. دومین محصول استندهای جستجو و سفارش کتاب است که به زودی در کتابفروشی‌های مختلف نصب خواهد شد.
البته موضوع همین‌جا تمام نمی‌شود، آمار و ارقام اطلاعات این کتاب‌ها به کتابفروش، ناشر و خریدار به اشکال مختلف کمک می‌کند. یک مخاطب می‌تواند کتاب‌های پُرفروش و پُرمخاطب را ببیند و از میان آنها اثری را انتخاب کند، یا ناشر متوجه شود که کدام کتابش در بازار مخاطب دارد؛ همچنین کتابفروش هم با ذائقه مخاطب آشنا می‌شود.
نکته دیگر این است که اگر زمینه‌ای فراهم شود که یک‌میلیون عنوان کتاب در صنعت نشر موجود شود و مخاطب بتواند هر کتابی را در هر حوزه‌ای بخرد، این صنعت به مرور تحریک می‌شود. اگر تمام رمان‌های ۴۰ سال اخیر یا کتاب‌های پژوهشی در حوزه میراث فرهنگی و.. موجود شود، بازار پُررونق می‌شود.
- در حوزه مولف – ناشر برخی معتقدند که اگر این موضوع بار دیگر ازسوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باز شود، ممکن است، شیوه چاپ براساس تقاضا همه را ببلعد.
ندرخانی: در این حوزه همین الان هم می‌توانیم آثار مولف ناشرها را ببلعیم، کافی است که یک موسسه انتشاراتی تاسیس و اعلام کنم که هر کس کتاب دارد برای چاپ به ما بدهد، اما زمانی که POD را ایجاد کردیم به یکسری خط‌قرمزها پایبند بودیم که یکی از آنها این بوده که خودمان وارد حوزه نشر و کتابفروشی نشویم.
- نگرانی دیگری درباره حقوق مولفان و عوامل درگیر است. آیا در این سامانه به آن پرداخته شده است؟
ندرخانی: یک پلفترم چندسویه مثل پلتفرم اینترنتی سفارش غذا، به رستوران، حسابداری اسنپ، موتوری و مشتری وصل است. چنین پلتفرمی نمی‌تواند از ۱۰ سفارش، دو عدد از آنها را پنهان کند برای اینکه باید به چند مجرای مختلف حساب پس بدهد. در سامانه نیز کتابی که در این سامانه یا از طریق ناشر، سایت یا کتابفروش ثبت می‌شود و امکان پنهان کردن چیزی نیست که ناشر نگران باشد که تعداد کتاب‌های چاپی کمتر یا بیشتر باشد.
در حوزه مولفان و مترجمان نیز در صورتی که ناشر تمایل داشته باشد، می‌تواند برای تک‌تک پدیدآورندگانش یک پنل داشته باشد تا فهرست کتاب‌ها، قرارداد حق‌التالیف و همه فروش‌هایش را کاملاً شفاف ببیند. همچنین گزینه تسویه حساب نیز برای مولف در نظر گرفته شده که به محض کلیک این گزینه، سیستم، سهم مولف را برای حساب ناشر شبا می‌کند. اتفاقاً در شیوه POD شفافیت خیلی بیشتر از افست است، برای اینکه می‌توانید در شناسنامه کتاب در شیوه افست، بزنید یک‌هزار نسخه اما ۱۰ هزار نسخه چاپ کنید. علاوه بر آن فرایند ثبت سفارش تا مرحله چاپ و تحویل به پست یا کتابفروش مرحله به مرحله قابل رویت است.
البته باید بگویم برنامه این نیست که همه کتاب‌ها را خودمان چاپ کنیم و در حال عقد قرارداد با چاپخانه‌هایی در خراسان، تبریز و شهرهای دیگر هستیم تا در آینده نزدیک که حجم سفارش‌ها از سراسر ایران زیاد شد، بتوانیم پاسخگوی نیاز مخاطبان باشیم. الان مدت زمان ثبت سفارش تا تحویل حداکثر سه روز است، اگر چاپخانه خراسان قطعاً مشخص شود، چاپ کتاب‌های استان‌های شرقی ازسوی این مجموعه انجام می‌شود.
- سوال دیگرم این است که چرا در قراردادها از واژه انحصارا برای ناشران استفاده کردید؟
ندرخانی: انحصار نیست. بحث حق تقدم دو تا سه ساله است. وقتی فردی یک فناوری جدیدی می‌آورد و در جلسه‌های مختلف با ناشران متعدد، آنها را مجاب کردیم، از آنها خواستیم برای حمایت از سرمایه‌گذاری از این مبحث، تا سه سال کتاب‌ها را در سامانه دیگری عرضه نکند. گاهی برخی کتاب‌ها آن‌قدر قدیمی است که در نرم‌افزار «زرنگار» یا کتاب کاغذی است که همه صفحات آن اسکن شده است.
- برای موضوع لجستیک چه تمهیداتی پیش‌بینی کرده‌اید؟
ندرخانی: در این حوزه با توجه به یارانه‌هایی که دولت به شرکت پُست می‌دهد، هزینه‌های آن نسبت به قیمت پشت جلد کتاب عدد بزرگی نیست، از آنجایی که هیچ تخفیفی نمی‌دهیم و کتاب‌ها به قیمت پشت جلد عرضه می‌شوند، تا امروز، جزو دغدغه‌ها نبوده است. لجستیک نیمه اتومات است و بعد از وارد شدن دستگاه‌های جدید، ماشین‌آلات دیگری هم تهیه می‌کنیم. معتقدم که در حجم زیاد همه این مراحل باید ماشینی شود تا مقرون به صرفه باشد، البته که در ایران کارگر کماکان ارزان است اما به لطف پلتفرم‌های حمل و نقل، کار انجام می‌شود.
محمدی: در این حوزه نقدی که مطرح بود، این بود که با تعدد چاپخانه‌ها این مشکل را ایجاد می‌کند که ممکن است فایل کتاب به دست افراد مختلف برسد و همین موضوع چالش‌هایی برای ناشر ایجاد کند، در این باره چه تمهیدی اندیشیده‌اید.
ندرخانی: طبق هماهنگی‌هایی که با شرکت‌ها انجام شده است، چاپخانه‌ها باید شماره سریال دستگاه خود را اعلام کنند و در نرم‌افزاری جامع و به‌هم پیوسته روی همان دستگاه به چاپخانه امکان چاپ تنها یک نسخه را می‌دهیم. همه فایل‌ها این‌کریپت (Encrypt) شده هستند (رمزگذاری شده هستند). فایل ناشر تحت هیچ شرایطی به چاپخانه داده نخواهد شد، فقط فایل جلد داده می‌شود، آن هم به این دلیل که انواع مختلف کاغذ در بازار موجود است و چاپخانه‌دار بتواند به تناسب آن عطف کتاب را بزند و کار تمیز و باکیفیت به دست مشتری برسد. روزی که من حوزه POD را آغاز کردم، همه چالش‌ها را با یک تیم جامع و کامل بررسی کردیم.
حسینی: نکته‌ای که باید بگویم این است که گفته شد ۲۰ درصد کتاب ناشر، در گردش است که این عدد امر نسبی است. یک ناشر از ۵هزار عنوان حدود ۵۰۰ عنوان از کتاب‌هایش تجدید چاپ می‌شود. موضوع مهم دیگر قرارداد ناشران با مولفان است. گاهی سوتفاهمی برای پدیدآورندگان ایجاد شده که قرارداد من با ناشر برای کتاب کاغذی به شکل سنتی بوده و ناشر اجازه ندارد کتاب من را در چرخه POD قرار دهد.
در نشر ایران به‌طور کلاسیک معمولاً چهار یا پنج مدل قرارداد با مولفان وجود دارد؛ یکی اینکه ناشر کتابی را خریده و مولف ترجمه یا تالیف را برای همیشه به ناشر فروختم و به‌جز حقوق معنوی، حقوق مادی کتاب در اختیار ناشر قرار گرفته است؛ بنابراین ناشر می‌تواند کتاب را در قالب POD نیز منتشر کند. قرارداد دیگر، تک چاپ است؛ براساس آن مولف با ناشر قراردادی امضا می‌کند که از این کتاب، یک‌بار چاپ کند و چاپ‌های بعدی دوباره باید تصمیم‌گیری شود، در این شیوه طبیعتاً ناشر اجازه ندارد که این کتاب را در قالب POD منتشر کند. قرارداد سوم این است که درصدی از پشت جلد به مولف یا مترجم می‌دهند، بدیهی است که ناشر هر مدلی که این کتاب را چاپ کند، درصد مولف یا مترجم را باید بپردازد. مدل چهارم مدل مشارکتی است که با توجه به سختی‌های تولید، رایج شده است و در آن منافع به دست آمده بین مولف و ناشر تقسیم می‌شود و مدل پنجم که عموماً کار ناشران حرفه‌ای نیست؛ آنها پول می‌گیرند و کتاب چاپ می‌کنند که خیلی هم وارد کتابفروشی‌ها نمی‌شود.
حتی با قراردادهای سنتی و کلاسیک نشر ایران وجود دارد، هیچ تضادی با اینکه ناشر کتابش را به POD بسپارد، ندارد. این تضاد با کتاب الکترونیک وجود داشت و بعداً ناشران متممی در قراردادهای خود امضا کردند اما در شیوه چاپ براساس تقاضا، این تضاد وجود ندارد.
محمدعلی منصوری: شرایط اقتصادی و فرهنگی موجب دسترسی به فناوری POD در جهان و ایران شده است. یک تصور عمومی در کشور وجود دارد که این شیوه چاپی می‌تواند به تولید فیزیکی کتاب آسیب بزند درحالی که اینگونه نیست و نمونه بارز آن ورود کتاب الکترونیک بود که به مرور زمان حل شد. موسساتی که در حوزه چاپ براساس تقاضا کار می‌کنند، از معدود مجموعه‌هایی هستیم که پیش‌نیازهای این قضیه را در چند نقطه تدارک دیده‌ایم.
اول اینکه پلتفرم جامع و کامل تدارک دیده شده است؛ پیش‌نیاز بعدی چاپخانه و بعد نقاط فروش بود که می‌تواند گسترش پیدا کند و دسترسی‌های متعدد داشته باشد. می‌توان گفت در وضعیت مشابه شرکت‌های دیگر چنین دسترسی و تکاملی را ندارند؛ همچنین درباره ناشران و مولفان باید گفت که حداقل سرمایه‌گذاری و هزینه در تولید و پساتولید و افزایش دسترسی به عناوین ازجمله مزایا برای آنها است.
در حوزه کتابفروشان با دسترسی از طریق پنل و استندها، زمینه‌ای فراهم شده است که کتابفروشان سهم بیشتری از بازار را در اختیار خود قرار دهند. خریداران نیز با گستره وسیعی از کتاب‌ها روبه‌رو هستند که می‌توانند به عناوین متعددی دسترسی داشته باشند.
- بیشترین فراوانی کتاب‌ها در چه حوزه‌هایی است و چه برنامه‌ای برای توسعه این سامانه دارید؟
منصوری: بیشترین فراوانی‌ها در حوزه عمومی و دانشگاهی است. در حوزه کودک به دلیل اینکه فناوری چاپ کُندتری دارد، کار انجام می‌شود اما کمتر. در حوزه نشر آموزشی نیز چون فصلی هستند و پایدار نیستند کار نمی‌کنیم. البته به حوزه‌های دیگر هم ورود پیدا کردیم و درحال بارگذاری بالغ بر ۲۰ هزار عنوان کتاب چاپ سنگی و خطی در سامانه هستیم که در صنعت نشر ایران بی‌بدیل است. با دو موسسه حامی نسخ خطی، قرارداد همکاری امضا کردیم و قرار است حدود ۵۰ هزار نسخه خطی به مجموعه اضافه کنیم. فرایند این کار کمی طولانی است؛ زیرا باید صفحه به صفحه از این نسخه‌ها، باکیفیت عکاسی شود. به زودی سراغ چاپ سنگی و سربی نیز خواهیم رفت و به این مجموعه اضافه می‌کنیم که زمینه بسیار خوبی برای پژوهشگران و محققان خواهد بود.
- درصدد توسعه این طرح برای ایرانیان خارج از کشور هم هستید؟
ندرخانی: این موضوع را جدی در دست برنامه داریم؛ اکنون در امارات و ترکیه در حال ایجاد است، می‌خواهیم به حداقلی از عناوین برسیم و بعد از اینکه به ۳۰ هزار عنوان برسیم برای فارسی‌زبانان خارج از کشور یعنی تاجیک‌ها، افغان‌ها و ایرانی‌ها این سامانه را فعال کنیم.
نظر شما