به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، علي‌اكبر دهخدا، اديب، شاعر، طنزپرداز و نويسنده‌اي است كه آثار او گوناگوني و تنوع فراواني دارند. به همين سبب، كم و بيش، در همه منابع و كتاب‌هايي كه به بررسي تاريخ سياسي، اجتماعي و فرهنگي ايران در دوران مشروطيت و پس از آن پرداخته‌اند، اشاره‌هاي كوتاه و بلندي درباره دهخدا و آثار او مي‌توان يافت. يادآوري همه آن آثار، نيازمند فراهم‌آوردن كتاب‌شناسي پر برگ و باري است كه اميد مي‌رود آگاهان به منابع تاريخي و ادبي ايران به آن بپردازند. 

در اين‌جا تنها به گزيده‌اي از كتاب‌هايي اشاره مي‌شود كه اختصاص به زندگي، انديشه و بررسي آثار دهخدا دارند. اين كتاب‌شناخت در چهار بخش، زندگي‌نامه، صوراسرافيل و چرند پرند، آثار و گزينه آثار و شعر دهخدا فراهم آمده است. 

زندگي‌نامه علي‌اكبر دهخدا
هشتاد و چهارمين كتاب از «مجموعه زندگي‌نامه‌ها» ي انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، يكي از تازه‌ترين كتاب‌هايي است كه در معرفي و شناخت دهخدا منتشر شده است. اين كتاب كه «زندگي‌نامه و خدمات علمي و فرهنگي علامه علي‌اكبر دهخدا» (انجمن آثار– 1386) نام دارد، شامل مقاله‌هاي تازه و بازچاپ برخي نوشته‌هاي ديگر است كه دسترسي و مراجعه به آن‌ها براي شناخت زندگي و آثار دهخدا ضرورت دارد. 

جداي از اين مجموعه، ساليان پيش عباس قنبرزاده كتاب «احوال و افكار استاد علي‌اكبر دهخدا» (انتشارات پويش– 1355) را در اختيار پژوهشگران قرار داد و علي جانزاده مجموعه ديگري از مقالات درباره دهخدا را در كتاب «علامه علي‌اكبر دهخدا» (انتشارات جانزاده– 1362) فراهم آورد. «زندگي‌نامه علي‌اكبر دهخدا» رضا يعقوبي (انتشارات زهد– 1377) نيز منبع قابل توجهي است كه شناخت كلي و مختصري از دهخدا را در اختيار خوانندگان غير متخصص مي‌گذارد. 

در كنار اين منابع، بايد از مجموعه مقالاتي ياد كرد كه شهناز مرادي كوچي و فتح‌الله اسماعيلي گلهراني به نام «معرفي و شناخت دهخدا» (انتشارات قطره– 1382) منتشر كرده‌اند. اين كتاب دربردارنده مطالب سودمند و آگاهي‌بخشي است كه به كار پژوهندگاني مي‌آيد كه بخواهند باريك بينانه‌تر به زندگي و شيوه تحقيقات دهخدا بپردازند. كتاب ياد شده شامل بخش‌هايي در معرفي روزنامه «صوراسرافيل» و نويسندگي دهخدا، شاعري دهخدا، امثال و حكم و لغت‌نامه او، نامه‌ها و خاطراتي از دهخدا، نوشته‌ها و اشعاري در رثاي اوست. 

كتاب «دهخدا، مرغ سحر در شب تار» (نشر اختران– 1383) نيز يكي ديگر از كوشش‌هاي ولي‌الله دروديان براي معرفي استاد دهخدا و يادكرد خدمات گرانبهاي اوست. دروديان كه چندين كتاب درباره دهخدا منتشر كرده است، در اين مجموعه، پاره‌اي نوشته‌هاي مهم و پژوهشي را از ميان انبوه مقالات برگزيده و در انتها نيز نام كتاب‌هايي را آورده است كه مراجعه به آن‌ها خواننده را با سوانح زندگي دهخدا و سخت‌كوشي او براي فراهم آوردن و پايه‌گذاري لغت‌نامه‌اش، آشنا مي‌كنند. 

دروديان در كتاب ديگرش «دخوي نابغه» (انتشارات گل آقا– 1378) علاوه بر زندگي‌نامه و كتاب‌شناسي دهخدا، مجموعه مقالاتي را كه پيش از اين در كتاب‌هاي ديگر منتشر شده‌اند، گردآوري كرده است. كتاب كوچك (120 صفحه‌اي) محمود حكيمي به نام «زندگي‌نامه، انديشه‌ها و مبارزات علي‌اكبر دهخدا» (نشر قلم– 1383) نيز درخور يادآوري است و ماخذ ديگري براي شناخت دهخدا به‌شمار مي‌رود. 

«صور اسرافيل» و «چرند پرند» دهخدا
«صور اسرافيل» نام روزنامه‌اي است كه در روزگار مشروطيت و به نويسندگي علي‌اكبر دهخدا و ميرزا جهانگيرخان شيرازي منتشر مي‌شد. نخستين شماره آن، پنج‌شنبه 17 ربيع‌الاول 1325 قمري و آخرين شماره در تاريخ شنبه 20 جمادي‌الاولي 1326، سه روز پيش از به توپ بستن مجلس، چاپ شد (در 32 شماره). پس از تبعيد دهخدا به اروپا، او 3 شماره ديگر از «صور اسرافيل» را انتشار داد. در سال 1358 انتشارات اميركبير شماره‌هاي اين روزنامه را در مجموعه‌اي يكدست چاپ كرد. اما انتشار دوره كامل آن توسط نشر تاريخ ايران (1361) و با مقدمه دكتر منصوره اتحاديه (نظام مافي) منتشر شد و در دسترس پژوهندگان تاريخ مشروطيت قرار گرفت. 

كاميار عابدي در كتاب «صور اسرافيل و علي‌اكبر دهخدا (يك بررسي تاريخي و ادبي)» (نشر كتاب نادر – 1379) به معرفي و بازشناخت محققانه‌اي از اين نشريه و نويسندگي دهخدا پرداخته است و به تازگي نيز سهراب يزداني در كتاب «صور اسرافيل نامه آزادي» (نشر ني– 1386) همين موضوع را پايه تحقيقي گسترده درباره «صور اسرافيل» و مندرجات آن قرار داده است. ساليان پيش نيز باقر مومني در كتاب كم حجم «صور اسرافيل» (1357) به بررسي اين روزنامه با ارزش عصر مشروطيت پرداخته است. اما نوشته مومني به دور از جهت‌گيري‌ها و گرايش‌هاي نادرست تاريخي نيست. 

«چرند پرند» نيز بخش طنزآميز روزنامه «صور اسرافيل» بود كه شهرت ادبي فراواني براي دهخدا پديد آورد. زبان انتقادي، تند، اشاره‌ها، كنايه‌هاي شيرين و دلچسب دهخدا در اين مجموعه، بي گمان نمونه‌اي بي مانند از طنزپردازي است. سعيد نفيسي در كتاب «شاهكارهاي نثر فارسي معاصر» (1330) براي نخستين‌بار تمام «چرند پرند» دهخدا را منتشر كرد. اما چاپ جداگانه آن در سال 1341 و توسط سازمان كتاب‌هاي جيبي صورت گرفت. به تازگي نيز اكبر مرتضي‌پور اين مجموعه را چاپ دوباره كرده است (انتشارات عطار– 1387‌).

آثار و گزينه آثار دهخدا
«مقالات دهخدا» را دكتر محمد دبيرسياقي در 2 جلد (نشر تيراژه– 1364) و «‌نامه‌هاي سياسي دهخدا» را ايرج افشار (انتشارات روزبهان– 1358) منتشر كرده‌اند. هر دو اين كتاب‌ها را بايد در شمار منابع و اسناد مهم مربوط به زندگي دهخدا دانست. همچنين كتاب «خاطرات دهخدا از زبان دهخدا» دكتر دبير سياقي (انتشارات گستره– 1359) مواد تاريخي ديگري براي پي بردن به زندگي دهخدا به دست مي‌دهد. 

از ساليان پيش نيز تلاش‌هايي براي فراهم آوردن گزيده‌اي از آثار متنوع دهخدا صورت گرفته است. نثر اديبانه و گاه دشوار دهخدا، يا حتي استفاده او از واژگان كوچه و بازار، آثارش را نيازمند شرح و توضيح مي‌كند. از همين رو آثار فراهم آمده، همراه با توضيحات راه‌گشايي است كه دريافت اصطلاحات و واژگان دشوار نوشته‌هاي او را آسان و زودياب مي‌سازد. 

«برگزيده و شرح آثار دهخدا» به كوشش ولي‌الله دروديان (انتشارات فرزان روز– 1374) و «گزيده آثار دهخدا» به انتخاب حسن احمدي‌گيوي (نشر قطره– 1375) دو گزينه از آثار دهخداست كه با دقت و وسواس علمي بيشتري، در سنجش با كتاب‌هاي ديگر، منتشر شده‌اند.
دكتر دبيرسياقي نيز «گزيده امثال و حكم علامه دهخدا» را چاپ كرده است (نشرپايا– بي‌تا). محمدحسين صفاخواه در كتاب «حكايت‌هاي دهخدا» (2 جلد– انتشارات قدياني– 1387) گزيده‌اي از حكايت‌هاي تربيتي لغت‌نامه دهخدا را با اصلاحات و معني واژه‌هاي دشوار آن، چاپ و منتشر كرده است. 

شعر دهخدا
با آن كه اشعار چنداني از دهخدا به جاي نمانده است، اما بايد او را از استادان و پيشگامان تجددگرايي در شعر دانست. محمد معين براي نخستين‌بار «مجموعه اشعار دهخدا» را جمع‌آوري و چاپ كرد (انتشارات زوار– 1334) و بعدها دكتر محمد دبيرسياقي «ديوان دهخدا» را در دسترس علاقه‌مندان شعر او گذاشت (نشر تيراژه– چاپ چهارم 1366). ولي‌الله دروديان نيز در كتاب خواندني و تازه‌ياب «دهخداي شاعر» (انتشارات اميركبير– 1358) بسياري از شعرهاي دهخدا را گزارش و شرح كرده است. 

اما بررسي دقيق‌تر و فراخ‌تر اشعار دهخدا و رويدادهاي زندگي او را بايد در كتاب بلقيس سليماني، «همنوا با مرغ سحر، زندگي و شعر علي‌اكبر دهخدا» (نشر ثالث– 1379)، جست‌وجو كرد. برخي از فصل‌هاي اين كتاب چنين است، از تولد تا مبارزه، از مبارزه به‌بعد، دهخدا در عرصه سياست و... در كسوت شاعري و گزينه اشعار. از عنوان‌هاي كتاب نيز مي‌توان دريافت كه تحقيق سليماني شامل همه جوانب زندگي دهخدا مي‌شود. 

اما بررسي پردامنه‌تر او در اين كتاب، به شعر دهخدا بازمي‌گردد. نگاه فشرده به شعر و زندگي دهخدا را در كتاب «شاعران بزرگ معاصر، از دهخدا تا شاملو» عبدالرفيع حقيقت (انتشارات كومش– 1383) نيز مي‌توان جست. هر چند از اين كتاب كمتر آگاهي تازه و ثمربخشي درباره دهخدا به‌دست مي‌آيد.