به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، دکتر مریم عاملی رضایی در نشست «بازتاب گفتمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در تاریخ و ادبیات ایران» به موضوع «سيمای خانواده در رمان جنگ» پرداخت. اين نشست امروز (5مهر ماه) در سالن حكمت پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي با حضور جمعي از استادان دانشگاه برگزار شد.

عاملی رضایی به مناسبات خانواده در رمان دفاع مقدس پرداخت و در آغاز به رویکردهای گوناگون ادبيات داستانی جنگ اشاره کرد و گفت: براي بررسي اين رويكرد‌ها از پايان‌نامه سيد مهدي سعيدي با موضوع «رویکردهای عمده به ادبیات دفاع مقدس» استفاده كردم و بر اساس آن رويكرد‌هاي ادبيات دفاع‌مقدس را به چهار گروه تقسیم کردم تا براساس آن مناسبات خانوادگی را در دوران دفاع مقدس مورد بررسی قرار دهم.

وي افزود: نخستين رویکرد، رويكرد ارزشی محور است که پایداری و مقاومت را به عنوان یک عنصر مثبت در ترویج فرهنگ مطرح مي‌كند. در اين رويكرد نویسندگان روحیه سلحشوری را ترویج مي‌دهند و رسالت عقیدتی و انقلابی برعهده دارند و با در نظر گرفتن آن داستان مي‌نويسند.

عاملی رضایی،رويكرد بعدي را جامعه‌محوری عنوان كرد و گفت: اين رويكرد لزوما به ارزش‌ها توجهی ندارد و بيشتر آثار ویران‌گري جنگ را در بنیان خانواده مطرح مي‌كند و انتقاد محوري و انسان‌محوری دو موضوع دیگر قابل بحث در اين مقوله‌اند.

وي با بيان اين‌كه در ادبيات پايداري و ادبيات جنگ توجه به ارزش‌هاي انساني و بحران‌هاي عميق به وجود آمده از جنگ مورد نظر است افزود: براي رسيدن به مناسبات خانوادگي در ادبيات داستاني جنگ به تعريف خانواده احتياج داريم كه در‌ آن عناصری مهم مطرح مي‌شوند که جنگ بر تمام اين عناصر تأثیرگذار است و ارتباط و پیوندهای بین فردی و گروهی را از میان می‌برد. اين عناصر شامل فرهنگ مشترک، مکان زندگی، کارکرد‌های آموزشی، تربیتی و اقتصاد است.

عاملی رضایی با تاكيد بر اين كه چگونگي بازآفرینی تاثیر جنگ بر خانواده در ادبیات داستانی يكي از موارد مهم است، گفت:متاسفانه نويسندگان در آثار خود بيشتر به مباحث توصيفي پرداخته‌اند و نگاه آن‌ها به آسيب‌ها و معايب جنگ به ويژه در دهه‌های 60 تا 80 بسيار كم‌رنگ است. در حالي كه جنگ به صورت مستقيم و غير مستقيم بر كاركرد‌هاي جامعه تأثیرگذار بوده است.

وي ادامه داد: در اين آثار قهرمانان افرادي خوب‌ِ مطلقند كه هرگز در جنگ دچار ترديد نمي‌شوند و ایثار و از خودگذشتگی بیش از همه جلوه‌گر است. در این آثار رزمنده ایرانی حق و نیروی بعثی باطل است و این جنگ به نوعی جنگ حق علیه باطل محسوب می‌شود.

عاملی رضایی افزود: خانواده در این رویکردهاي ادبي به چند صورت مورد بررسی قرار می‌گیرد. نخست خانواده‌هایی هستند که به صورت مستقیم با جنگ درگیر بوده‌اند، مانند ساكنان خرمشهر كه حوادث زندگي‌ آن‌ها دست‌مایه بسیاری از مسایل ادبی امروز ماست.در كتاب‌هاي جنگی که بود، نخل‌های بی‌سر، کودکی‌های زمین، زنبورک و در جست‌وجوی من، دغدغه مقاومت در گروه‌های سنی بزرگسال و نوجوان به تصویر کشیده می‌شوند.

وي ادامه داد: تغییر جهان کودکان جنگ‌زده و در کنار آن تأثیر جنگ بر زندگی همسر شهید و مادر شهید و افرادی که دوباره ازدواج کردند و فرزندان آنان همگی از عوارض جنگ محسوب می‌شوند. این رویکرد که بیشتر مقاومت زنان را مطرح مي‌كند، در كتاب‌هاي مانند ضریح چشم‌های تو، پرستوها و گلاب‌خانم ديده مي‌شود. 

اين پژوهشگر و استاد دانشگاه با تاکید بر رویکرد جامعه‌محور در روایت تاثیر جنگ بر مسایل خانوادگی گفت: نویسندگان در این رويكرد سر ناسازگاری با جنگ دارند و به نحوی آثار خود را در قالب رئالیسم می‌نویسند، مانند کتاب‌های باغ بلور و گلدان، توی دشت بین راه و زخم که بیشتر تبعات اجتماعی ناشی از جنگ را در کنار آسیب‌ها و مسایل آن بیان می‌کنند.

عاملی رضایی در توضيح رویکرد انتقاد محور افزود: نگاه مؤلف در این رویکرد بدبینانه و از دستاوردها غافل است، معمولاً کشته شدن در جنگ مرگی اسف‌بار پنداشته می‌شود و جریان داستان بيشتر در شهرها و بمباران‌ها دنبال شده و شخصیت اصلی داستان را در این فضا خلق می‌کند.

وي افزود: در چهارمین رویکرد با عنوان انسان‌محوری، مفاهیم انسانی در قالب تردیدها یا دردهای انسان برآمده از جنگ در کنار دغدغه‌ها و ترس و تنهایی که برای انسان‌ها به همراه دارد، مطرح می‌شوند. این مساله از دهه 1380 در کتاب‌های ادبی مطرح می‌شود و به نوعی دغدغه انسان پس از جنگ را در موقعیتی روان‌شناختی نشان می‌دهد. در این رویکرد تنها حماسه‌ها مطرح نمی‌شوند و تردید و ترس با ارایه شاهد دردها و رنج‌ها هم بیان می‌شوند،مانند کتاب‌های من قاتل پسرتان هستم، تمبر، بن‌بست، پیش‌کشی، پروانه، مونس، مادر اسفندیار.

وی در پایان به نتیجه‌گیری از این چهار رویکرد اشاره کرد و گفت: ادبیات داستانی دفاع مقدس در هر یک از این شاخه‌ها بخشی از مشکلات جامعه را بازتاب می‌دهد و داستان جامعه محور دلیل بیان واقع‌گرایانه روابط و دغدغه‌های انسانی به شکل عمیق‌تر و بازتاب آن در مناسبات خانوادگی است.