به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «حدیث‌گرایی در تفاسیر شیعی سده دهم و یازدهم» امروز (25 آذرماه) با سخنرانی دکتر فروغ پارسا، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

پارسا در ابتدای این نشست با اشاره به دوره تاریخی صفویان در ایران گفت: این دوره از نظر تاریخ تشیع اهمیت بسیار دارد، چرا که در این دوره برای نخستین بار شیعه به عنوان مذهب ملی کشور معرفی شد. 

وی در ادامه درباره تعریف حدیث‌گرایی اظهار کرد: حدیث‌گرایی به معنای گرایش به حدیث و اصالت ‌دادن به آن برای تفسیر معانی قرآن است. پس از وفات پیامبر(ص) این اندیشه در بین مسلمانان به وجود آمد و برای تبیین معنای قرآن از احادیث اهل بیت(ع) استفاده شده است. 

این دکترای الهیات در توضیح بیشتر تعریف لغوی حدیث گفت: حدیث سخن حاکی از قول، فعل و تقریر پیامبر(ص) است و البته شیعیان حدیث را به عنوان سخن امامان معصوم(ع) نیز به‌شمار می‌آورند. 

به گفته این استاد دانشگاه، مسلمانان در سده‌های نخست اسلام حدیث را منبع تفسیر قرآن می‌دانستند و در حدیث منسوبی از پیامبر(ص) بیان شده که «هرکس قرآن را بنا بر رای خود تفسیر کند حتی اگر به حق باشد، باز هم خطاکار است.»

پارسا افزود: در بین شیعیان نیز روایات نظیر این حدیث مشاهده می‌شود و از قول امامان معصوم(ع) نقل شده است که تفسیر قرآن باید مبتنی بر قول معصوم باشد.
 
وی تاکید کرد: با جست‌وجو در تفاسیر شیعی به این نتیجه می‌رسیم که یک سنت شیعی مبنی بر استفاده از حدیث وجود داشته و پرشمارترین احادیث، احادیث نقلی از قرآن کریم است.

پارسا در بخش دیگری از این نشست درباره تفاسیر شیعی سده دهم گفت: مفسران در این دوره بیان می‌کنند که باید از حدیث برای تفسیر قرآن استفاده شود اما این پدیده را که قرآن تنها باید با حدیث تفسیر شود نیز نقد می‌کنند. بنابراین در سده دهم تفاسیری داریم که صبغه فلسفی، کلامی و فقهی دارند و البته در تمامی آن‌ها از احادیث برای تفسیر کمک گرفته شده است.

وی با اشاره به سخن ملافتح‌الله کاشانی در کتاب‌ «منهاج‌الصادقین» گفت: کاشانی در این کتاب بیان می‌کند که تفسیر رأی به خود در تبیین معانی قرآنی تنها در صورتی خطااست که به آیات مجمل و متشابه قرآن مرتبط باشد. وی در همین باره تصریح می‌کند که خداوند در قرآن کسانی را که در آیات او تدبر و تامل نکرده‌اند، نکوهش می‌کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به کتاب «رسایل شهید ثانی» افزود: این کتاب نیز رویکردی فقهی در به‌کارگیری احادیث برای تفسیر قرآن دارد. 

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان این‌که در سده یازدهم هجری با تفاسیر فلسفی بین فیلسوفان مکتب اصفهان مواجهیم، عنوان کرد: با این که در این تفاسیر از رویکرد فلسفی استفاده شده است اما از احادیث نیز برای تفسیر قرآن کمک گرفته می‌شود.

وی در ادامه به پیدایش «فرقه اخباریه» در سده یازدهم اشاره کرد و گفت: پیروان این فرقه با استناد به روش سلف صالح، اخبار اهل بیت(ع) را مهمترین مأخذ در تفسیر قرآن می‌دانند. این افراد معتقدند در استنباط احکام نمی‌توان اصول فقهی را به‌کار گرفت و باید از روایات ائمه(ع) استفاده کرد. مبدع این مکتب فردی به نام محمد امین استرآبادی است.

وی یادآور شد: این مکتب چندین دهه در محافل شیعی اقتدار داشت تا این‌که در سده سیزدهم از بین رفت. اگر به تاریخچه این مکتب نگاه کنیم، می‌بینیم که در سده‌های نخستین اسلام نیز چنین رویکردی وجود داشته است، به گونه‌ای که در زمان پیامبر(ص) برخی از اصحاب که به نص حدیث اعتقاد داشتند نام اصحاب مکتب حدیث را بر خود گذاشتند. 

پارسا با بیان این‌که شهر قم مرکز مکتب حدیث بوده است، افزود: اصحاب حدیث می‌گویند قواعد و اصول باید مبتنی بر حدیث باشد و خردورزی خلوص دین را مخدوش می‌کند. پیروان مکتب حدیث و اخباریه در پی بازگرداندن خلوص به دین و معتقدند در زمان امامان شیعه(ع) اصحاب هرگز به سوی اجتهاد نرفته‌اند.

وی اضافه کرد: از بزرگان مکتب حدیث می‌توان به شیخ صدوق اشاره کرد و البته در مقابل او افرادی مانند شیخ مفید وجود داشتند که با تلاش آن‌ها حرکت اصحاب حدیث متوقف شد. با این وجود، در سده یازدهم به دلیل پیدایش جریان‌های فلسفی و عرفانی، دوباره علمای اخباریه جان گرفتند و این مکتب دوباره احیا شد.

پارسا در ادامه به برخی عقاید استرآبادی به عنوان رهبر مکتب اخباریه اشاره کرد و گفت: او معتقد است مجتهدان برای فتوای خود قواعد قطعی ندارند و براساس ظن عمل می‌کنند. با تلاش‌های استرآبادی دیدگاه‌های مکتب اخباریه در محافل شیعی غلبه پیدا کرد و عالمانی مانند علامه مجلسی، شیخ حر عاملی و ملامحمد طاهر قمی اندیشه اخباری داشتند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از «تفسیر صافی» نوشته محسن فیض کاشانی به عنوان یکی از مهم‌ترین تفاسیر شیعه یاد کرد و گفت: فیض کاشانی از شاگردان ملاصدرا بود که تاحدی تحت تأثیر او دیدگاه فلسفی نسبت به تفسیر قرآن داشت. البته او از مکتب اخباریه نیز تاثیر می‌گرفت و چون در آن دوره مکتب اخباریه اقتدار داشت تمایلات او نیز بیشتر به سمت این مکتب است. 

به گفته این استاد دانشگاه، اندیشه‌های فیض کاشانی از محمد امین استرآبادی معتدل‌تر بود.