این جمله را سعید حیاتی، پژوهشگر زبان سریانی که مدتهاست در این زمینه فعالیت دارد، در گفت‌وگو با خبرگزاری كتاب ایران (ایبنا) می‌گوید. متن كامل این گفت‌وگو  در ادامه می‌آید. 

- نسخه‌های خطی سریانی در چه مناطقی از عراق نگهداری می‌شوند؟
هرجا آشوری‌ها، کلدانی‌ها و به عبارتی دیگر مسیحیان سریانی‌زبان باشند معمولاً نسخ خطی وجود دارند؛ از خانه‌های شخصی تا کلیساها و دیرها.

- در چه محل‌هایی می‌توان نسخه‌هایی پیدا کرد که اثری از غرب‌شناسی را در خود داشته باشند؟
بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد در دو محل این آثار حفظ می‌شوند. بنا بر دیدارهایم از مناطق مختلف نگهداری نسخ خطی سریانی، این دو محل در شمال عراق قرار دارند. یکی در دیرالسیده القوش و دیگری در دیر مار متی در فاصله چهل و سه کیلومتری شمال موصل.

- نظر به گسترده بودن مفهوم غرب‌شناسی، چه بُعد یا بخشی از غرب‌شناسی در میان نسخ خطی سریانی قابل ردیابی است؟
توجه به آثار یونانی و به‌ویژه آثار ارسطو و به طور خاص آثار منطقی ارسطو مرجع این نسخ هستند. در دیر السیده این منابع اسکن شده‌اند و متخصصان زبان سریانی تحت شرایطی بسیار خاص می‌توانند به این منابع دسترسی داشته باشند. فهرست نسخ خطی دیر مار متی نیز تهیه شده است. به‌زودی همه نسخ خطی این دیر اسکن خواهند شد. اکنون دسترسی به نسخ خطی دارای محتوای غرب‌شناسی دیر نزدیک موصل تقریبا محال است. ناگفته نماند تنها یک کتاب درباره منطق در این دیر به نظر می‌رسد به مباحث منطق ارسطو ربط پیدا کند که آن هم به زبان عربی نوشته شده و آخرین نسخه‌برداری آن به اوایل قرن هجدهم باز می‌گردد.

- چه میزان از نسخ خطی دارای محتوای غرب‌شناسی دیر السیده ترجمه متن هستند؟
هفت اثر منطقی یونان باستان به زبان سریانی در میان نسخ خطی این محل قرار دارد که عناوین آنها عبارتند از: منطق ارسطو، العباره ارسطو ترجمه پروبا و پولس پارسی، مبحث جدل ارسطو، مقولات، تحلیل قیاس و کتاب اوّل تحلیل قیاس ارسطو.

-لطفاً کمی درباره تفاوت‌های ترجمه پولس پارسی با ترجمه پروبا از العباره ارسطو با متن یونانی پری ارمینياس ارسطو توضیح دهید؟
به عکس ارسطو که مطلب خود را با تشریح مباحث ضروری مربوط به «عبارت» یعنی اسم، فعل، گزاره، صدق و کذب آغاز کرده است، پولس با پاسخ به سؤالی شروع می‌کند که مخاطب معمولا هنگام مطالعه چنین متنی (پری ارمینیاس) با آن روبه‌رو می‌شود؛ یعنی در عبارتی مختصر و مفید به جایگاه این مبحث در منطق و حیات انسان توجه نشان می‌دهد. وی به موقعیت منطق در دانستن اشاره می‌کند و به نقش والای آن در درک امور می‌پردازد. پروبا شروعی شبیه ارسطو دارد. او با طرح نکاتی درباره اسم، فعل، صدق و کذب طرح مطلب خود را آغاز می‌کند.

- آیا مترجمان و مؤلفان سریانی در آثارشان رویکری ویژه به ترجمه متون فلسفی یونان داشته‌اند؟
غیر از بحث ترجمه مستقیم یا غیر مستقیم، به عبارتی بسیار ساده اما توأم با اغراق، چنین به نظر می‌آید كه فلسفه یونان مثل مومی در دست این مترجمان بوده است. آنها منابع را با دقت برمی‌گزیده‌اند و در چارچوب هدف مورد نظرشان به کار می‌گرفته‌اند. نوعی نگاه از بالا به متون یونانی در این منابع قابل رهگیری است؛ به عکس آنچه در ترجمه‌های موجود در ایران به نظر می‌رسد که بیشتر نگاهی پایین به بالا را به ذهن متبادر می‌سازند.

- به نظر شما بررسی تنها یک یا دو متن برای رسیدن به چنین استنتاجی قابل اعتماد است؟
البته که نه. ولی مطالعه سه متن دیگر از این مجموعه که در اختیارم هست و درگیری چند ساله ذهنم با موضوع نیزحضور در پژوهشی میدانی درباره موضوع، مطالبی را به ذهن متبادر می‌سازد که آنچه گفتم ثمره آنهاست.

- شرح و تألیف هم در این منابع وجود دارند؟
با توجه به رویکرد مورد نظر سریانی‌های علاقه‌مند به فلسفه یونان که دیدگاه‌های خود را نیز در زیر لوای ترجمه وارد متن ترجمه کرده‌اند و به نوعی تألیف‌هایی را رقم زده‌اند، حداقل پنج شرح قابل شناسایی وجود دارند که عبارت‌اند از: شرح کلمات دشوار العباره ارسطو، کتاب المنطق ارمیا مقدسی، شرح قسم ثانی العباره ارسطوی پروبا یا شرح قسم ثانی کتاب تحلیل قیاس پروبا، بخشی راجع به عقل و مدخل منطق یوسف الثانی.

- علاقه‌مندان زبان سریانی برای یادگیری این زبان از چه منبع یا منابعی باید استفاده کنند؟
ضمن اینکه دستور زبان‌ها و واژه‌نامه‌های مربوط به این زبان در برخی کتابخانه‌های مهم کشور از جمله کتابخانه ملّی، کتابخانه‌های پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، آستان قدس رضوی و همچنین کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در دسترس دانش‌پژوهان است، یک جلد کتابشناسی تحت عنوان «دستورزبان‌ها و واژه‌نامه‌های سریانی، آرامی و آشوری» توسط من گردآوری شده كه اكنون در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برای انتشار در دست بررسی است. در این كتابشناسی بیش از یکصد و پنجاه دستور زبان و واژه‌نامه مربوط به این زبان‌ها به علاقه‌مندان معرفی شده است.

درباره سعید حیاتی
پیش از این مجموعه هفت‌جلدی «کتابشناسی زبان‌های کهن آسیای غربی» از سعید حیاتی از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انتشار يافته است. «کتابشناسی اگاریتی و ‌خط‌شناسی عربی کهن»، «کتاب‌شناسی خط‌شناسی عربی کهن، شمالی و جنوبی، حبشی و عربی جنوبی»، «کتابشناسی زبان عبری کهن»، «کتابشناسی آرامی سریانی و لهجه‌شناسی عبری کهن»، «کتابشناسی ابلایی و منابع لهجه‌شناسی سامی شمال غربی»، «کتابشناسی منابع سامی تطبیقی» و «کتابشناسی منابع عمومی سامی و اکدی» به ترتیب نام اختصاصی هر یک از این هفت مجلد است.