به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست «تاریخ و تکنیک چاپ سنگی»، شنبه (15 شهریورماه) با سخنرانی مجید غلامی جلیسه، محقق و ‌پژوهشگر حوزه چاپ و نشر در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد.

چاپ سنگی مدیون اختراع «آلوئیس زنه فلدر» است

در این نشست، غلامی جلیسه مقدمه سخنانش را با اشاره به تاریخ و تحولات چاپ سنگی و ریشه‌های آن، آغاز کرد و گفت: «آلوئیس زنه فلدر» نمایشنامه‌نویس آلمانی 300 سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، «چاپ سنگی» یا لیتوگرافی را در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد. گوتنبرگ پیش از این موفق شده بود که صنعت «چاپ سربی» را در اروپا توسعه بدهد اما مشکل عمده‌ای که در چاپ سربی (گوتنبرگی) وجود داشت «پرهزینه‌بودن» و «زمان‌بر بودن» آن بود که بعدها با اختراع زنه فلدر و تکنیک او (چاپ سنگی) این مشکل برطرف شد.

این پژوهشگر حوزه چاپ و نشر ادامه داد: تکنیک و اختراع چاپ سنگی از سوی زنه فلدر که بر پایه ترکیبات شیمیایی بود به دلايلی چون سرعت بيشتر، هزينه كمتر، سهولت كار و ويژگي‌هاي هنري آن به سرعت رواج پیدا کرد و در کشورهای مختلف اروپایی، آفریقایی و ممالک اسلامی (به ویژه در ایران) جای خود را باز کرد و امکان ارائه و نمایش ویژگی‌های هنری و عناصر بصری در چاپ را برای ناشران و تصویرگران به وجود آورد.

«قرآن مجيد»؛ نخستين کتاب چاپ سنگي در ايران

وی سپس به پیشینه ورود چاپ سنگی به ایران اشاره کرد و گفت: در سال 1249 قمری برای نخستین بار چاپ سنگی وارد ایران شد و در این زمان بود که در چاپخانه‌ای در تبریز تصمیم گرفته می‌شود کتاب قرآن با این تکنیک منتشر شود. در واقع، «قرآن مجيد» نخستين چاپ سنگي در ايران است که كاتب اين اثر «محمدحسين تبريزي» بوده و نسخه‌ای از  آن جديدا شناسايي و در كتابخانه مجلس محفوظ است. البته پیش از این «رساله جهادیه» با کوشش‌های عباس میرزا، عنوان نخستین «چاپ سربی» را در سال 1233 قمری به خود اختصاص داده بود.

جلیسه در ادامه سخنانش به انواع چاپ و اجزای دستگاه‌های چاپ پرداخت و عنوان کرد: یکی از اتفاقات قابل توجهی که در دوره قاجار اتفاق افتاد، این بود که دستگاه‌های چاپ سنگی سیار تولید شد و امکانات چاپی بسیاری را به وجود آورد.

وی سپس با اشاره به دستگاه‌های چاپ سیاری که در آن زمان در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفتند، گفت: دستگاه چاپ سنگی «واترلو و پسر» (1855 م.) لندن، از جمله دستگاهی بود که مورد استقبال ایرانی‌ها واقع شد و در زمان ناصرالدین‌شاه روزنامه «حکیم الممالک»، نخستین روزنامه‌ای بود که در سه شماره با همین تکنیک به صورت سیار منتشر ‌شد و همچنین بعدها روزنامه‌هایی به همین شیوه از جمله روزنامه «اردوی همایون» انتشار یافت.

تکنینک تصویرسازی چاپ سنگی در ایران

این پژوهشگر نسخه‌های خطی در بخش دیگری از سخنانش درباره «تکنیک تصویرسازی چاپ سنگی در ایران» توضیح داد: یکی از قدیمی‌ترین مستندات تاریخی از کارگاه چاپ سنگی در ایران به مجلس چاپ «میرزا علی قلی خویی» در کتاب «خمسه نظامی» در سال 1264 قمری اختصاص دارد.

وی در ادامه با بیان این‌که تکنیک تصویرسازی چاپ سنگی از روسیه به ایران آمد، عنوان کرد: «قانون نشانه‌ها» (رساله‌ای در حکم دادن نشان به رجال دولتی و دستورالعمل‌های صادر شده درباره ترسیم شکل نشانه‌ها و غیره)، «دیوان نشاط» و کتاب «لیلی و مجنون» (با استفاده از چهار تصویر) از نخستین آثار مصوری است که در ایران با استفاده از تکنیک چاپ سنگی منتشر شده‌اند که در واقع این آثار فتح بابی شدند برای انتشار دیگر آثار مصور در سلسله آثار منتشر شده ایرانی.

وی گفت: در واقع، نقطه اوج تصویرسازی این دوران را می‌توان به «علی قلی خویی» در کتاب‌ها و «صنیع الملک» در روزنامه‌ها و مطبوعات دوره زمانی 1270 تا 1280 قمری (اواسط دوره ناصری) نسبت داد اما بعد از آن در «دوره صفوی» تصویرسازی آثار چاپ سنگی با افت شدیدی رو به رو شد که دلایل آن به تقاضای بیش از حد بازار، عرضه سریع‌تر و هزینه کمتر ناشران (همچون وضعیت امروز) بر می‌گردد.

جلیسه همچنین درباره شمارگان آثار منتشر شده در دورانی که صنعت چاپ در ایران مراحل اولیه خود را طی می‌کرد، گفت: شمارگان کتاب در آن دوران، ارتباط مستقیمی به «کیفیت مواد» از جمله جوهر، سنگ، تسلط چاپچی، کاغذ و غیره  داشت و به طور متوسط، میانگین شمارگان کتاب در دوره قاجار بین 500 تا 700 جلد بوده است اما آثاری هم داریم که شمارگان آن‌ها بین هزار و 200 تا دو هزار جلد بوده‌اند و گزارش‌هایی از آن‌ها موجود است از جمله کتاب «بحارالانوار» با شمارگان هزار و 200 نسخه. با این حال، این گونه آثار با این شمارگان بالا بسیار نادر هستند.