آقای علیان‌نژاد در واحد تدوین تاریخ انقلاب اسلامی چه فعالیت‌هایی انجام می‌شود؟
سه کار مرجع در واحد تدوین تاریخ انقلاب اسلامی در حوزه هنری انجام می‌شود؛ نخست تدوین روزشمار انقلاب اسلامی است که روزشمار اول فروردین 56 تا 22 بهمن 57 را شامل می‌شود و مقطع 22 ماه و 22 روز را دربرمی‌گیرد. برای این کار ابتدا مقطع زمانی انتخاب شد زیرا حکومت در این برهه با چالش مواجه می‌شود و پنج نخست وزیر تغییر می‌کند که در نهایت بختیار به این سمت منصوب می‌شود. او از نظر سیاسی فرد هوشمندی بود و سال‌ها در احزاب فعالیت می‌کرد. بختیار برای اینکه حکومت شاه را از شکست نجات دهد، مطالبات مردم را در راس کارهای خود قرار داد تا امام خمینی(ره) نتواند به پیروزی برسد اما امام در تقابل با او با توکل به خدا توانست انقلاب را پیروز کند. با توجه به این اتفاقات ما این دوره را برای روزشمار انقلاب اسلامی انتخاب کردیم.
بعد از انتخاب مقطع زمانی، به دنبال شناسایی منابع رفتیم. برای این کار نه تنها منابع داخلی، نشریات و روزنامه‌های داخلی مانند کیهان، اطلاعات، آیندگان را مطالعه کردیم بلکه نشریات تایم، اشپیگل، نیوزویک، چند نشریه آمریکایی و اروپایی را هم انتخاب و مقالاتی را که درباره انقلاب در آنها درج شده بود به بانک اطلاعاتی خودمان اضافه کردیم. همچنین از بولتن‌های خبرگزاری «پارس» که امروز به نام خبرگزاری جمهوری اسلامی شناخته می‌شود، استفاده شد. این خبرگزاری در گذشته و امروز دو ویژه‌نامه دارد که یکی از آنها شامل اخبار عادی می‌شود اما ویژه‌نامه دیگر آن اخبار محرمانه از رادیوهای بیگانه و مخالفان خارج از کشور را دربرمی‌گیرد که برای مقامات فرستاده می‌شد. ما در این کار از هر دو ویژه‌نامه استفاده کردیم.
مجموعه 25 جلدی از اسناد ساواک از سال 56 و 57 و کتاب‌های شناسایی شده درباره انقلاب شامل کارهای پژوهشی و نقل خاطرات را هم به بانک اطلاعات اضافه کردیم. ما یک سری اطلاعات برای این روزشمار تهیه کردیم که شامل اخبار آشکار که در روزنامه‌ها منتشر می‌شد و اخبار پنهان که اخبار ساواک و ویژه‌نامه را در برمی‌گرفت را هم در بانک اطلاعاتی خود وارد کردیم. برای بانک اطلاعات 18 جلد روزشمار تاریخ انقلاب اسلامی نزدیک به 220 هزار فیش آماده شد که تمام آنها اکنون مکانیزه شدند. نگارش این روزشمار از سال 76 آغاز شد و از جلد اول تا هشتم را آقای پرویز سعادتی به نگارش درآورد اما مابقی مجموعه را من نوشتم که تا یک یا دو سال آینده بقیه جلدها منتشر می‌شوند.
دفتر تدوین تاریخ انقلاب اسلامی از سال 76 مقطع جدیدی را به نام «روزشمار 15 خرداد را از سال 40 تا 43» انتخاب کرد که این مقطع زمانی هم ویژگی سال‌های 56 و 57 را دارا بود و در آن برهه، انقلاب سفید و اصلاحات ارضی و قیام 15 خرداد و تبعید امام خمینی را شاهد هستیم. در آن مقطع هم رژیم پهلوی پنج نخست وزیر را به خود می‌بیند. نگارش روزشمار برای این مقطع زمانی با توجه به نبود منابع فرهنگی و مغفول ماندن آن، توسط تیمی به همراه آقایان احد گودرزیانی، محمدصادق فیض و... در 22 جلد انجام شد که در حال حاضر هفت جلد آن منتشر شده است. برای این روزشمار هم 280 هزار فیش تهیه شده که با فیش‌های روزشمار انقلاب بانک اطلاعاتی عظیمی را تشکیل می‌دهد.
ما درصدد آماده کردن چکیده‌ای از 18 جلد روزشمار تاریخ انقلاب اسلامی در یک یا دو جلد هستیم زیرا از این طریق محققان بهتر می‌توانند از آن استفاده کنند.
آیا نگاه دفتر شما در انجام پروژه‌های مختلف، سیاسی است؟
نگاه دفتر ما در کار، سیاسی نیست. من یا هر شخص دیگر بینش سیاسی خود را داریم اما آن را در کار دخیل نمی‌کنیم. مطالب آورده شده در روزشمار بر اساس اسناد و مدارک تاریخی بیان می‌شوند. بیشتر از 90 درصد از اطلاعات مربوط به این مجموعه در زمان پهلوی منتشر شده و مابقی اطلاعات از خاطرات نقل شده توسط دیگران است که با اطلاعات موجود تطبیق داده می‌شود که اشتباهی در کار صورت نگیرد و اگر اشتباهی به‌وجود بیاید در پاورقی توضیح داده می‌شود.
ما کتاب مرجعی از سخنان امام خمینی به نام «صحیفه امام» داریم که از آن هم در کار استفاده کرده‌ایم اما در این پژوهش دریافتیم که صحیفه امام کتاب کاملی نیست زیرا یکی از مهم‌ترین مصاحبه‌های امام خمینی در این کتاب منتشر نشده است. ما برای پروژه تاریخ انقلاب از این کتاب فیش‌برداری کردیم اما این احتمال را دادیم که بعضی سازمان‌ها سخنان کتاب را بنا به دلایلی نیاورده باشند. به همین منظور اولین مصاحبه امام خمینی در فروردین سال 40 را که در اولین جلد روزشمار 15 خرداد آورده شد، در صحیفه امام ندیدیم در حالی که این مصاحبه در روزنامه کیهان همان سال چاپ شده بود. ما مکاتبه‌ای با موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی داشتیم که کتاب کوچکی با عنوان ضمائم چاپ کردند و این مطلب در آن منتشر شد. من در زمان نوشتن روزشمار دهه فجر انقلاب به اولین مصاحبه مطبوعاتی بین‌المللی امام در 14 بهمن‌ماه 57 در مدرسه علوی برخوردم که 300 خبرنگار داخلی و خارجی در آن حضور داشتند. نکته جالب در این مصاحبه این است که با توجه به عکس چاپ شده از این مصاحبه در صفحه اول روزنامه‌های کیهان و اطلاعات، مطلبی از آن در صحیفه امام خمینی نیامده است.
آیا بیشتر منابع شما کتاب، روزنامه و نشریات هستند؟
بیشتر منابع از نشریات است اما از خاطرات آقای رفیق‌دوست یا آیت‌الله مهدوی‌کنی و الویری که به صورت کتاب درآمده، استفاده می‌کنیم. وزارت اطلاعات برای هر کدام از مبارزانی که از دنیا می‌روند، مجموعه‌ای را با عنوان «یاران امام به روایت اسناد ساواک» منتشر می‌کند که ما هم از آن در مجموعه کارهایمان استفاده می‌کنیم.
آیا در روزشمار انقلاب اسلامی نظرات مخالف هم بیان می‌شود؟
ما در این کار از صحیفه امام خمینی، کتاب «پاسخ به تاریخ» محمدرضا پهلوی و کتاب «یکرنگی» شاپور بختیار و... استفاده کرده‌ایم. کار ما دوسویه است و ما فقط نقل قول کرده‌ایم اما در جایی که متوجه اغراق در خاطرات دیگران می‌شویم در پاورقی ذکر می‌کنیم که شخص خاطره‌گو چنین مطلبی را بیان کرده است. من در این مجموعه حرفی را از خودم بیان نکردم.
نگاه ما در این روزشمار تبدیل شدن آن به یک مرجع کامل است. در حال حاضر تهیه‌‌کنندگان تلویزیون برای ساخت فیلم و آموزش و پرورش در تدوین کتاب از این مجموعه استفاده می‌کنند. این کتاب می‌تواند منبعی باشد برای نویسندگانی که قصد نگارش داستان در زمینه انقلاب را دارند.
در اینکه تاریخ روزشمار انقلاب اسلامی، پروژه عظیمی بود، شکی وجود ندارد و به طور قطع با سختی‌هایی هم در طی کار مواجه بودید. اگر بخواهید بزرگترین مشکلی را که در گردآوری این کار با آن روبه‌رو بوده‌اید نام ببرید، به چه مساله‌ای اشاره می‌کنید؟
ما مشکل بزرگی در مرحله جمع‌آوری اطلاعات داشتیم و آن همکاری نکردن مراکز مختلف در ارائه اسناد و مدارک با ما بود. گاهی هم افرادی که در پیروزی انقلاب دخیل بودند، همکاری با ما را رد می‌کردند در حالی که متوجه می‌شدیم با جای دیگر مصاحبه کرده‌اند. یک بار من برای مصاحبه با رئیس بنیادی قرار داشتم اما هنگامی‌که متوجه شد از حوزه هنری به آنجا آمدم به دلیل اینکه با آقای محمدعلی زم، رئیس وقت حوزه هنری دچار مشکل بود، مصاحبه نکرد.
شما گفت‌وگوهای ضبط شده را با اسناد هم تطبیق می‌دهید؟ شاید گاهی این احتمال وجود داشته باشد که دیگران مطالبی را نادرست عنوان کنند.
گاهی بعضی افراد نه از روی ناراستی بلکه به دلیل گذشت سال‌ها و ضعف حافظه در بیان خاطره، مطالب را به اشتباه عنوان می‌کنند. البته برخی هم در خاطرات می‌خواهند خود را محور قرار دهند و همه کارها را به نام خود ثبت کنند. کسی که کار گفت‌وگو و خاطره‌نگاری را انجام می‌دهد باید به این کار مسلط باشد و از موقعیتی که درباره آن صحبت می‌کند، اطلاع داشته باشد تا تحت تاثیر هر صحبتی قرار نگیرد و بتواند از طریق تطبیق به درستی آنها پی ببرد نه اینکه فقط با ضبط صدا، تنها شنونده مصاحبه دیگران باشد.
برای اشتباهاتی که در کتاب‌های تاریخ شفاهی دیده می‌شود، چه راهکاری وجود دارد؟
من با مطالعه کتاب‌های منتشر شده در تاریخ شفاهی و با توجه به اشرافی که در این حوزه دارم، غلط‌های مختلفی را در آن می‌بینم. گاهی افرادی که این کار را انجام می‌دهند از تسلط کافی برخوردار نیستند یا کار را با عجله تحویل می‌دهند که این باعث مشکلات در کار می‌شود.
ویژگی‌های روزشمار انقلاب اسلامی که آن را از دیگر کتاب‌های مشابه متمایز می‌کند، چیست؟
مقطع زمانی از فروردین سال 56 تا 22 بهمن 57 که در آن شاهد اوج‌گیری انقلاب هستیم که منجر به روی کارآمدن پنج نخست‌وزیر از سوی شاه شد، حجم مجلدات که شامل هجده جلد برای این مقطع زمانی می‌شود، منابع غنی، گسترده و دسته اول شامل بیش از 220 هزار فیش از نشریات داخلی و خارجی، نگارش هزار عنوان زندگینامه اشخاص، معرفی احزاب، سازمان‌ها، اماکن و... در پاورقی و مصور کردن بیش از دوهزار تصویر از اشخاص، تظاهرات، حوادث، اماکن، بریده نشریات داخلی و خارجی و ارجاع هر خبر به منابع اصلی و دست دوم را می‌توان از ویژگی‌های این روزشمار دانست. ما خواننده را از خواندن اطلاعات محروم نکردیم بلکه آن را چکیده کردیم و در اختیار قرار دادیم.
در کارهای انجام شده آیا قضاوت شخصی افراد هم آورده شده است؟
من درباره دیگران نمی‌توانم قضاوت کنم اما سعی کردم قضاوت شخصی را در کارها وارد نکنم. در این پروژه از منابع استفاده شده است.
در کشور ما سازمان‌های مختلفی اسنادی را از رژیم پهلوی در اختیار دارند که در اختیار محققان قرار نمی‌دهند. آیا این روش به کار شما آسیب نمی‌رساند؟
سازمان‌هایی همچون مجلس، حوزه هنری، وزارت امورخارجه و کتابخانه ملی مراکز اسنادی را تشکیل دادند تا بانک‌های اطلاعاتی خود را با یکدیگر ادغام کنند اما بعد از گذشت 10 سال هنوز این کار صورت نگرفته است.
آیا روزشمار انقلاب اسلامی به روزهای بعد از 22 بهمن هم می‌پردازد؟
مقطع زمانی که ما برای روزشمار انقلاب اسلامی تعریف کردیم تا 22 بهمن‌ماه است زیرا از روز 23 بهمن‌ماه روزشمار ایران یا جمهوری اسلامی آغاز می‌شود و موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی کاری مانند پروژه روزشمار انقلاب اسلامی را با عنوان «روزشمار جمهوری اسلامی» انجام داده‌اند.
کدام سازمان‌ها در زمینه ارائه اطلاعات با شما بیشتر همکاری داشته‌اند؟
در این زمینه بیشتر وزارت اطلاعات اسنادی را منتشر کرده است. این مرکز مجموعه 25 جلدی از اسناد مربوط به سال‌های 56 و 57 و مجموعه 9 جلدی اسناد مربوط به سال‌های 40 تا 43 را منتشر کرده است. اما روزنامه کیهان کمترین همکاری را با ما داشتند و اسناد را در اختیار ما نگذاشتند. در حال حاضر روزنامه اطلاعات تمام عکس‌های خود را اسکن کرده و در اختیار محققان قرار می‌دهد و از این کار هم درآمدزایی می‌کند. به عنوان مثال هر عکسی که از روزنامه اطلاعات به صورت اسکن گرفته می‌شود، 30 هزار تومان هزینه دارد. البته اسناد ارزان‌تر هستند و قیمت هر پرینت، 100 تومان می‌شود. ویژه‌نامه خبرگزاری پارس در گذشته به صورت میکروفیش بود که هر برگ آن 15 سال پیش 60 تومان هزینه داشت و امروز هر کدام از آنها به مبلغ 6 هزار تومان در اختیار ما قرار می‌گیرد. ما مرکز دولتی هستیم و این هزینه‌ها به عهده شخص من نیست اما مراکزی که به صورت شخصی کار می‌کنند، نمی‌توانند به این شکل پیش بروند و زمین می‌خورند. هزینه دسترسی به اطلاعات خام زیاد است در حالی که نباید این‌گونه باشد. در کشورهای دیگر شاید برای در اختیار گذاشتن اطلاعات هزینه اندکی گرفته می‌شود اما نگاه درآمدزایی به آن نمی‌شود.
آیا درباره شهدای انقلاب اسلامی نیز کار پژوهشی انجام داده‌اید؟
من در پروژه تاریخ انقلاب سعی داشتم اسامی تمام شهدا را عنوان کنم. برای شهدای دفاع مقدس مراسم ختم، یادواره و بزرگداشت گرفته می‌شد اما برای شهدای انقلاب مراسم ختم هم گرفته نمی‌شد و حتی پول گلوله‌هایی که به شهدا شلیک شد هم از خانواده‌هایشان دریافت می‌شد. به همین دلیل تاکید داشتم که برای این شهدا کاری انجام دهم. من برای پژوهش در زمینه شهدای 17 شهریور سراغ کتاب «یادنامه شهدای انقلاب اسلامی» را که بنیاد شهید آن را منتشر کرده بود، رفتم که در آن فهرست شهدا را 100 نفر بیان کرده بود اما ما به آن اکتفا نکردیم و به بنیاد شهید هم مراجعه کردیم که در آنجا تعداد شهدای انقلاب را همین تعداد ذکر کرده بودند ولی برای به اطمینان رسیدن در این زمینه به بهشت زهرا و قطعه 17 که این شهدا در آن دفن شده‌اند، رفتیم و با شمارش متوجه شدیم تعداد شهدای انقلاب اسلامی در 17 شهریور زیر 100 نفر بوده است. مقاطع دیگری را هم بررسی کردیم و متوجه ارقام اغراق آمیز در زمینه اعلام تعداد شهدای انقلاب شدیم.
در مقدمه قانون اساسی تعداد شهدای انقلاب 60 هزار و معلولان 100 هزار نفر آمده است اما با بررسی‌های انجام شده، تعداد شهدای انقلاب را کمتر از پنج هزار نفر یافتیم و این نشان‌دهنده فرهنگی بودن انقلاب اسلامی است. اگر انقلاب ما مانند انقلاب چپی‌ها وارد بعد نظامی می‌شد، قطعا تلفات بیشتری می‌داد. امام خمینی هرگز حکم جهاد نداد و از روش‌های مسالمت‌آمیز انقلاب را به پیروزی رساند. دیگران خونین‌ترین روزهای انقلاب را زمان نخست‌وزیری ازهاری می‌دانند در حالی که این مساله در دوره بختیار که فردی دموکرات بود، اتفاق افتاد و از میان پنج هزار شهیدی که دوره انقلاب به خود دیده است، در حدود هزار و 500 شهید متعلق به نخست‌وزیری بختیار می‌شود. بیشترین تعداد شهدا که در حدود 800 نفر هستند در روزهای 20 تا 22 بهمن‌ماه شهید شده‌اند.
شما در تدوین روزشمار تاریخ انقلاب اسلامی در کدام برهه با کمبود اطلاعات روبه‌رو بودید؟
ما در روزشمار تاریخ انقلاب اسلامی از 15 آبان تا 16 دی‌ماه 57 با خلاء اطلاعاتی روبه‌رو هستیم زیرا مطبوعات با روی کارآمدن ازهاری اعتصاب کردند و روزشمار ما کم حجم شد زیرا روزنامه‌ها از منابع ما حذف می‌شوند و ما این خلا را از نشریه‌های خبرگزاری پارس و نشریه «اخبار جنبش اسلامی» تامین کردیم.
درباره دایرة‌المعارف انقلاب اسلامی که برای نوجوانان و جوانان به نگارش درآمده است، برای ما بگویید.
با توجه به این بانک اطلاعاتی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی تصمیم به تالیف دایرة‌المعارف برای کودکان و نوجوان گرفت که در این حوزه سنی هم کودکان اطلاعاتی داشته باشند. این دایرة‌المعارف دارای 800 مدخل است که شامل شخصیت‌ها، روزهای خاص و وقایع مختلف می‌شود تا کودکان هم با روزهای انقلاب و دفاع مقدس آشنا شوند. برای جذابیت در این کار از مفاخر ایرانی و اسلامی، قطعنامه 598، عملیات‌های مهم دوران جنگ و شهیدان مطرح دفاع مقدس مانند شهید همت و شهید باکری در آن استفاده شده است. این کتاب اکنون با توجه به قیمت بالای آن به چاپ ششم رسیده است که این نشان می‌دهد توانسته جای خود را در مدارس و میان دانش‌آموزان باز کند. مطالب این کتاب به سادگی نوشته شده و کتاب به صورت مصور به چاپ رسیده است.
دیدگاه شما درباره مجموعه تاریخ‌شفاهی عصر پهلوی دوم که توسط آقای دهباشی انجام شده، چیست؟
من کتاب‌های او را از نزدیک ندیدم اما هر کاری که در حوزه تاریخ شفاهی و جمع‌آوری خاطرات افراد انجام می‌شود، کاری ارزشمند است. برای این کار باید با هوشمندی افراد تاثیرگذار و مهم شناسایی شوند و مصاحبه‌کننده هم اطلاعات کاملی داشته باشند تا در صورت مواجه شدن با اشتباهی بتوان آن را پالایش کرد.
درباره پرواز انقلاب اسلامی که امام خمینی از طریق آن به کشور وارد شدند چه اطلاعاتی دارید؟
ابتدا قرار بود هواپیمایی از تهران به فرانسه فرستاده شود اما حکومت مخالفت کرد و فرودگاه بسته شد. از آن طرف امام خمینی با ایرفرانس هماهنگ کردند که با یک هواپیما به تهران پرواز کنند اما در آن زمان شایعاتی مبنی بر اینکه حکومت قصد منفجر کردن هواپیما در آسمان یا محاصره آن توسط نیروی انتظامی و سرکوب انقلابیون در جزیره خارک یا قشم به گوش می‌رسید. اما امام خمینی با یک حرکت هوشمندانه 50 نفر از اطرافیانش را به همراه 100 نفر از خبرنگاران و سردبیران روزنامه‌ها و نشریات مختلف همراه آورد. به این ترتیب پرواز انقلاب به پرواز بین‌المللی تبدیل شد که امکان انفجار یا ربودن آن دیگر مقدور نبود.
به عنوان سوال آخر، درباره کار پژوهشی که برای روز 12 بهمن و سالروز ورود امام خمینی به ایران انجام داده‌اید، بگویید.
بختیار برای جلوگیری از ورود امام خمینی به کشور دستور داد تا فرودگاه به بهانه بدی آب و هوا بسته شود در حالی که اتباع آمریکایی و اروپایی از آنجا به کشورهای مختلف پرواز می‌کردند. اما فشاری که مردم به دولت وارد کردند، منجر به باز شدن فرودگاه شد و امام خمینی 12 بهمن ماه به کشور وارد شدند و سخنرانی در فرودگاه و سپس در بهشت زهرا ایراد کردند. امام خمینی اولین موضوعی که در بدو ورود به کشور با آن روبه‌رو شد، انتخاب نخست وزیر بود که با گزینه‌های زیادی همراه نبود و با اسناد موجود مشخص است که از قبل و با نظر شورای انقلاب بازرگان برای این تصدی انتخاب شده بود تا اینکه 16 بهمن‌ماه حکم نخست‌وزیری بازرگان در جلسه‌ای در مدرسه علوی اعلام شد و این تنها مقطعی در تاریخ ایران است که از 16 تا 22 بهمن‌ماه، ایران دارای دو نخست‌وزیر می‌شود که یکی از آنها منتخب شاه و دیگری منتخب امام خمینی بود. امام خمینی بعد از انتخاب بازرگان از مردم خواست تا نظر خود را از این کار بیان کنند و مردم هم به حمایت از نخست‌وزیری بازرگان تظاهرات میلیونی در شهرهای کشور به‌راه انداختند.
نظرات