به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پنجاه و دومین نشست خانه نقد کتاب به بررسی «فرهنگنامه زنان ایران و جهان»  اختصاص داشت. در این نشست که چهارشنبه 25 شهریورماه در سرای اهل قلم برگزار شد، نوش‌آفرین انصاری (عضو شورای کتاب کودک و استاد کتابداری دانشگاه تهران)، کامران فانی(کتابدار، مترجم و نسخه‌پژوه)، بهار رهادوست(پژوهشگر)، ابراهیم افشار(روزنامه‌نگار)، داریوش مطلبی(استادیار دانشگاه آزاد اسلامی) و مهناز مقدسی (سرویراستار علمی فرهنگنامه) سخنرانی کردند. داریوش مطلبی دبیری این نشست را نیز به عهده داشت.

نوش‌آفرین انصاری در نشست نقد و بررسی «فرهنگنامه زنان ایران و جهان» گفت: در صفحه نخست این اثر نام کسانی مانند عبدالحسین آذرنگ، فانی و بهاردوست آورده شده که سال‌ها با آنها در حوزه دانشنامه‌نویسی همکاری داشتم. زمانی اثر مرجع چندان در ایران شناخته نشده بود اما به مرور زمان در این حوزه نیرومند شدیم.

فرهنگنامه، بستر گفت‌وگوی تمدن‌هاست
 
وی اظهار کرد: مقاله‌های فرهنگنامه به روش دانشنامه‌ای نگارش یافته است. این پیشرفت‌ها در این حوزه نشان می‌دهد که راه درست دانشنامه‌نگاری را دنبال می‌کنیم و به نوعی ما در حال تجربه هنر درست بازی کردن با اطلاعات هستیم.
 
استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیان کرد: زمانی که به پشت صحنه این فرهنگنامه می‌اندیشم یاد سخن ایرج جهانشاهی می‌افتم که به توران میرهادی می‌گفت اگر پشت‌پرده دانشنامه‌نویسی تالیف شود، شاید پشت صحنه تدوین یک اثر خواندتی‌تر از خود اثر شود. به نظر بنده هم اگر بتوان پشت‌صحنه‌های آثار دانشنامه را عمومی کرد، بسیار مهم است.
 
انصاری با اشاره به انباشته شدن سرگذشت زنان در یک اثر افزود: این فرهنگنامه در نگاه نخست بسیار جذاب است. جلد آن برخلاف سایر آثار دانشنامه‌ای گرم و صمیمی است. ضمن این‌که همه اجزای یک کتاب مرجع خوب را دارد. مقدمه، شیوه کار و نوع اثر هم یک دانشنامه اختصاصی است و همه زنان گردآمده در این اثر به یک دریا می‌مانند. اثری که جامعه را ترغیب می‌کند تا شخصیت‌ها را در تک‌نگاشت‌ها دنبال کنند.
 
وی با اشاره به کتاب «اعترافات مادر ترزا» عنوان کرد: سرگذشت زنانی در این فرهنگنامه گرد آمده که قبلا کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. گاهی خواندن سرگذشت زنان مانند کتاب «اعترافات مادر ترزا» به قدری پیچیده و جذاب است که خواننده را به شدت جذب خود می‌کند. کتابی که به زبان انگلیسی منتشر شده و زمانی که آن‌را مطالعه می‌کنید می‌بینید که این زن در طول 60 سال زندگی خود با چه حوادثی روبه‌رو بوده، قدرت عجیبی در این کتاب وجود دارد، اما این اثر به شدت دارای تبلیغات دین مسیح است و قابلیت ترجمه ندارد.
 
این کتابشناس سپس با اشاره به یکی دیگر از ویژگی‌های فرهنگنامه گفت: در پایان جلد دوم یک نمودار بسیار جالب مشاهده می‌شود که بنده فکر می‌کنم دوستان فرهنگنامه‌نگار این کار را در پایان پژوهش خود نجام دادند. زیرا بعید می‌دانم که در آغاز طرح این نمودار طراحی شده باشد! ضمن این‌که برای بنده این نقشه بسیار جالب است. اگرچه در نمودار موضوع‌ها الفبایی سامان داده شده که من معتقدم همیشه الفبا به همه چیز پاسخ نمی‌دهد.
 
انصاری درباره به کارگیری کلیدواژه در فرهنگنامه اظهار کرد: بدون تردید تعیین کلیدواژه برای زنان در این اثر بسیار دشوار است. با این حال سرشناسه‌ها به تدوین‌گر انگیزه بسیار می‌دهد و نباید حذف شود. ضمن این‌که برخی سرشناسه‌ها به ویژه در حوزه زنان ایران مانند سرشناسه الهام‌بخش، فعال محیط زیست، عرفان‌پژوه و عارف باید دوباره بررسی شود.
 
وی با اشاره به اجتماعی شدن فرهنگنامه عنوان کرد: این اثر زمانی که اجتماعی شود، ضعف و قوت آن روشن و بار ایرانی آن قوی‌تر می‌شود. به نوعی تعادل در محتوا و نزدیک‌تر شدن به جامعه از ویژگی‌های فرهنگنامه است. این تلاش‌‌ها و بردن متن به اجتماع باعث می‌شود تا اثر با مخاطب حرف بزند، ضمن این‌که، این اثر بستر گفت‌وگوی تمدن‌ها است.
 
فرهنگنامه زنان ایران و جهان نیاز جامعه امروز

افشار در بخش دیگری از این نشست گفت: ساختار مقاله‌ها در «فرهنگنامه زنان ایران و جهان» بسیار خوب باست. ساختاری که انتظار داریم در نوشتن مقاله‌های دانشنامه‌ای رعایت شود. بنده 50 تا 60 مدخل را با ولع مطالعه کردم، تک‌نگاری‌ها شامل شرح حال، نقد حال و آثار بود. به همین دلیل معتقدم که دایره‌المعارف‌نویسی باید سکوی پرتاب باشد و شما این کار را بسیار خوب انجام دادید.
 
وی افزود: البته بنده به دایره‌المعارف‌نویسی اصلاح دایره‌المصائب‌نویسی می‌گویم. با این حال هیچ مقاله‌ای در آن نبوده که خواننده در خواندن متن آن دچار مشکل شود. حسن بزرگ آن راضی نگه داشتن مخاطب عام است که به زبان ساده نوشته شده و به نوعی برای مخاطب عام راحت‌الحلقوم است و درازنویسی ندارد.
 
این روزنامه‌نگار بیان کرد: معرفی منابع در ذیل هر مدخل فوق‌العاده ارزشمند است که در آن منابع اینترنتی نیز ذکر شده، همچنین از لحاظ مدخل‌بندی هم معماری آن سنجیده است و رویکرد سیستماتیکی دارد. از طرفی شیوه وارد کردن مدخل‌ها تحسین‌برانگیز است.
 
افشار اظهار کرد: متوازن، عینی بودن و بی‌طرفی مطالب بسیار خوب است. باید به این نکته نیز اشاره کنم که معمولا جهت‌گیری در دایره‌المعارف‌ها آزاردهنده است. در فرهنگنامه زنان اطلاعات داده شد اما از ضداطلاعات خبری نیست. توضیحات مقدمه اثر بسیار آگاه‌کننده است و جلد آن نیز از آن رنگ‌های عبوس مردانه نیست و زمانی که فرهنگنامه را در کتابخانه می‌گذارید از سایر کتاب‌ها بسیار متمایز است.
 
وی ادامه داد: می‌توانم بگویم انتشار این فرهنگنامه یک رویدادی است که جامعه ما در حال حاضر به آن نیاز دارد. مطالبی که باید درباره زنان ایران و جهان با اتکاء به منابع معتبر مطرح شود و به دنبال آن آگاهی جنسیتی که در جامعه حال شکل‌گیری است. انتشار این اثر یک رویداد تاریخی است، البته نه به دلیل جلد و عنوان آن، بلکه به دلیل محتوا.
 
این پژوهشگر بیان کرد: اثر بسیار عالمانه و وسیع است و پژوهشگران با یک رویکرد متین سراغ زنان همه حوزه‌ها رفته‌اند و یک دید عینی، علمی و عقلانی منسجم داشته‌اند و اطلاعاتی ارائه داده‌اند که در آنها بیطرفی رعایت شده است. در عین حال بسیار متاسف شدم که برخی اسامی از این فهرست حذف شده است.
 
فرهنگنامه زنان ایران و جهان، طرحی ملی و میهنی

رهادوست یکی دیگر از سخنرانان این نشست گفت: من زمانی که وارد این طرح شدم مهمترین انگیزه‌ام این بود که یک زن هستم، بنابراین همکاری در طرح و پژوهشی در حوزه زنان را دنبال کردم. از طرفی در جامعه ما نسبت به زنان تبعیض‌های بسیاری وجود دارد و من به سهم خودم دوست داشتم یک قدم در راستای احقاق حقوق زنان بردارم. بنابراین این طرح را پسندیدم و به آن پیوستم.
 
وی عنوان کرد: از طرفی دوست داشتم تجربیاتی که در حوزه ادبیات و کتابداری اندوخته بودم را در راستای هدفی که مهم بود، منتقل کنم. ضمن این‌که فرهنگنامه زنان ایران و جهان، برای من یک طرح ملی و میهنی بود و مسرورم که به سرانجام رسید اگرچه برای من هنوز باورکردنی نیست که فرهنگنامه منتشر شده است زیرا این طرح در نظر من یک موفقیت غیرمنتظره بود.
 
این کتابدار با اشاره به مشکلات تولید یک اثر در حوزه زنان در ایران اظهار کرد: شاید قدری ابراز خوشحالی من از انتشار این اثر باورنکردنی و مبالغه‌آمیز باشد زیرا ما نویسنده‌ها با غول سانسور زندگی می‌کنیم، از این رو زمانی که طرح تکمیل و آماده نشر شد، در این اندیشه بودم که تیغ سانسور گردن چه کسی را می‌زند و یا چه کسانی را زخمی می‌کند؟ درست است که از اثر 65 نام حذف شد با این خال خوشحالم که به چاپ رسید.
 
رهادوست افزود: نکته مهم این بود زمانی شناسه‌ها (شخصیت‌ها) را انتخاب می‌کردیم و داخل مدخل‌ها قرار می‌دادیم، من واقعا تحت تاثیر شخصیت‌های آنها (فرقی نداشت زنان ایرانی و خارجی) قرار می‌گرفتم و با تمام وجود از زندگی و سرگذشت آنها نکات بسیاری می‌آموختم. این فرهنگنامه در نگاه من هدفمند بودن، تلاشگر و مبارزگر بودن را منعکس می‌کند.
 
وی بیان کرد: به نظر من کسانی که این فرهنگنامه را ورق می‌زنند، با خواندن سرگذشت زنان امیدوار می‌شوند و انرژی می‌گیرند. این کتاب گنجینه‌ای است که می‌تواند منبعی برای تحقیقات جدی باشد. چینش کتاب به گونه‌ای است که می‌تواند اطلاعات انبوهی را به پژوهشگران ارائه دهد.

جمع‌آوری مشخصات زنان معاصر از دشوارترین دوره بود

مهناز مقدسی در ادامه این نشست گفت: یکی از کارهای دشوار این فرهنگنامه به بخش زنان معاصر اختصاص داشت و دریافت اطلاعات از آنها کار سختی بود. ضمن این‌که برخی از اسامی در همین دوره هنگام دریافت مجوز حذف شد. بنابراین بر حسب این حذفیات ناچار شدیم تغییراتی را ایجاد کنیم. ضمن این‎که تا شش ماه قبل چاپ اسامی را کنترل می‌کردیم تا اگر تغییری صورت گرفت آن را در فرهنگنامه لحاظ کنیم.

وی افزود: ساختار اصلی کتاب را بر اساس یک نمودار موضوعی طراحی کردیم و در هنگام جمع‌آوری شخصیت‌ها منابع نمودار را گسترش دادیم. در مقدمه اثر به طور مفصل چگونگی انتخاب مدخل و طراحی نمودار شرح داده شده، با این حال ما 19 موضوع را انتخاب کردیم که نمودار آن در کتاب است، نموداری که در نمایه کامل شد.
 
سرویراستار علمی فرهنگنامه زنان ایران و جهان عنوان کرد: ما این اثر را با اهداف فمنیستی طراحی نکردیم، بلکه در این کار، تلاش ما بر ارائه یک اثر پژوهشی بود. از آنجا که در این حوزه طرح پژوهشی انجام نشده بود این کار را انجام دادیم. ضمن این‌که یک سال را صرف طراحی مدخل‌های آن کردیم.
 
فرهنگنامه زنان ایران و جهان؛ اثری چشم‌نواز

مطلبی نیز در بخشی از این نشست گفت: فرهنگنامه منابع بسیار مهمی هستند و عموما شکل‌گیری این آثار در جوامع بسیار تاثیرگذار است. از طرفی امروزه مردان و زنان جوان علاقه‌مند هستند درباره زندگی مردان و زنان بزرگ و سرشناس اطلاعات بسیاری را کسب کنند و طبیعتا زندگینامه‌ها یکی از منابع اطلاعاتی و مرجعی به‌شمار می‌آیند که محل رجوع و مکاشفه هستند.

وی ادامه داد: یکی از آثار مهمی که به تازگی منتشر شده، فرهنگنامه زنان ایران و جهان است. بنده زمانی که مدخل‌های این اثر را می‌خواندم، متوجه شدم که چه اجزایی دارد و تقریبا یکدستی در آن رعایت شده است. اگرچه برخی مدخل‌ها به صورت جزئی به زنان پرداخته، با این وجود مدخل‌ها بسیار روان و داستان‌وار نوشته شده که این نکته از لحاظ روان و خوانا بودن ارزشمند است.
 
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی بیان کرد: زمانی که برای نخستین بار کتاب را دیدم برایم چشم‌نواز بود و برخلاف دیگران فکر نکردم که جلد آن کاغذ دیواری است، ضمن این‌که ناشران درباره جلد کتاب نظر مثبتی داشتند. برخی نیز معتقد بودند بیشتر کسانی که این اثر را می‌خرند زن هستند و حجم کتاب از لحاظ حمل و جابه جایی برای آنها سنگین است.

در این رابطه بخوانید:

کامران فانی: مدخل‌یابی در دانشنامه‌نگاری کار بسیار دشواری است/ شخصیت‌های تاریخی و انگشت‌شمار بودن فرهنگنامه‌هایی درباره زنان