قدیمی‌ترین نسخه مکتوب تعزیه مربوط به چه زمانی است و از چه منابعی اقتباس‌ شده است؟
از همان زمانی که تعزیه شکل گرفت نسخه‌نویسی و تنظیم مجالس تعزیه هم رواج یافت، معمولاً غالب نویسندگان آن‌ها انسان‌هایی گمنام هستند و نمی‌توان مؤلف یا سراینده مشخصی برای کثیری از مجموعه‌های شبیه نامه یافت اما سید عبدالوهاب سعیدی کازرونی، یغمای جندقی و فرزندانش، سید محمود رضوی خوانساری، سید مصطفی میرعزا و پسرش، سید کاظم معروف به میرغم از تعزیه سرایان معروف در عصر قاجاریه است. قدیمی‌ترین مجالس تعزیه، مجموعه جنگ شهادت است که تاریخ تدوین آن به زمان فرمانروایی فتحعلی شاه قاجار می‌رسد. این مجموعه را الکساندر خوجکو ایران‌شناس لهستانی فراهم کرد که اصل آن در کتابخانه ملی پاریس به ثبت رسیده است. پس از خوجکو ایران‌شناس اهل انگلستان سر لوئیس پلی 37 مجلس از تعزیه‌های عصر ناصرالدین‌شاه را فراهم آورد.

اما بزرگ‌ترین مجموعه تعزیه در جهان به انریکو چرلی تعلق دارد که حاوی 1055 نسخه خطی تعزیه است. وی که حدود 60 سال پیش سفیر ایتالیایی در ایران بود با کمک علی هانیبال این نسخه‌ها را جمع‌آوری و به کتابخانه واتیکان اهدا کرد. تعزیه‌پژوه معاصر استاد دکتر جابر عناصری فهرست این مجموعه را ترجمه کرده و در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است. در ایران هم مجموعه‌ای از تعزیه‌ها توسط برخی نویسندگان چون صادق همایونی، داوود فتحعلی‌بیگی، محمدحسن رجایی زفره‌ای، حسن صالحی‌راد، سید عبدالعظیم فناء توحیدی، مرتضی هنری و بنده فراهم و تدوین‌ شده است.
 
آیا تحریفات به نسخه‌های تعزیه نیز راه یافتند؟ چه عواملی زمینه‌ساز آن شد؟
با وجود این‌که تعزیه از نظر هنری، جلوه‌های ذوقی و مجهز شدن به برخی امکانات و مانند آنها، به موفقیت‌هایی دست‌یافت و تعزیه‌خوانان خلاقیت‌های ویژه‌ای را در این‌ ارتباط از خود بروز دادند اما تعزیه از نظر پیام و محتوا و مطابقت با فرهنگ اهل‌ بیت و عاشورا، مسیری نزولی را پیمود و این قضیه علمای شیعه را وادار کرد تا شبیه‌خوانی را مورد انتقاد قرار دهند. به گفته استاد سید محمد محیط‌طباطبایی، دانشور ایرانی، مخالفت برخی فقها با شبیه‌خوانی از اهمیت این مراسم کاست و به‌تدریج اجرای آن از حوزه حاکمان و فرمانروایان کنار رفت و جای آن را دسته‌هایی گرفت که در ضمن آن‌ها برخی از مراسم صوری این تعزیه‌ها حفظ‌ شده بود که هنوز هم گوشه‌هایی از آن در برخی نقاط کشور دیده می‌شود.

عوامل گوناگونی موجب شده است که تحریفات وارد متون تعزیه شود. همان‌طور که اشاره کردیم نخستین عامل برگزاری مجالس تعزیه در حضور خوانین و پادشاهان و وابستگان درباری بوده است. عامل دوم آداب‌ و رسوم اقوام و قبایل است، بعضی از باورهای عامیانه که آلوده به خرافات بوده‌اند به متون تعزیه‌ها راه‌یافته و می‌توان در نمونه‌های بسیاری از اشعار تعزیه این تأثیرپذیری را ملاحظه کرد.

سومین عامل افسانه‌ها و افزوده‌های غیر مستند است، فرهنگ حماسه‌های مندرج در شاهنامه را به خوبی می‌توان در تعزیه‌ها مشاهده کرد. حتی لقب‌ها و خطاب‌ها در شبیه‌نامه‌ها ارتباط معناداری با مضامین شاهنامه دارد. چهارمین عامل الهام گرفتن از کتاب «روضه الشهداء» ملاحسین کاشفی است. این کتاب ضمن آن‌که نثر ادبی خوبی دارد و به زبان فارسی است اما حاوی تحریفات و دروغ‌هایی غیرقابل‌ اغماض است. عامل دیگر، عدم تسلط تعزیه‌نویسان به منابع مستند شیعه و کتاب‌های معتبر بوده است. آنان موفق نشده‌اند سرچشمه‌های اصیل و نمونه‌های ناب و درست را از متن‌های تاریخی معتبر استخراج و با این مبنای متقن و استوار تعزیه‌ای آموزنده تنظیم کنند.
 
این تحریفات چه تأثیرات سوئی بر پیام واقعه عاشورا و اهداف قیام امام حسین (ع) داشته است؟
آفت‌هایی که به تعزیه‌ها راه‌یافته و آن را در رسانیدن پیام عاشورا دچار اشکال کرده، در چندین محور مطرح است. مورد اول، واقعی نبودن اشعاری که به‌عنوان زبان حال موافق‌خوان و شهادت‌خوان است یا آن‌که اصولاً فرهنگ ائمه و تعالیم اهل‌بیت چنین اموری را تائید نکرده است. در یک مجلس تعزیه، شبیه دختر امام حسین(ع) پدر را ناشکیب معرفی می‌کند و شبیه امام جواب می‌دهد: «بدان فرزند، بختم واژگون است»؟!
 
این سروده‌های وهن‌انگیز، نه زبان حال امام است و نه به زبان دختران آن حضرت جاری می‌شود. بدیهی است امام در نظر و عمل جامعیت دارد و این‌گونه نیست که همچون افراد عادی بر اثر حادثه‌ای جلوه‌های معنوی و روحانی خود را از دست بدهد و دچار بی‌قراری و بی‌حوصلگی شود.

توصیف حجله عروسی قاسم و حسرت امام از اینکه علی‌اکبر را داماد نکرده و او مجرد از دنیا رفته است، تأثیرپذیری از فرهنگ طوایف کوچ‌نشین است و این رسوم نه با فرهنگ اهل‌بیت سازگاری دارد و نه تاریخ آن‌ها را تائید کرده است. همچنین افسانه‌های صوفیه نیز در تعزیه‌ها دیده می‌شود و جوانمرد قصاب که برایش تعزیه‌ای ساخته‌اند همان عبدالله عامر بصری صوفی معروف است. افسانه آمدن ذوالجناح و سوارشدن شهربانو بر آن، پس از شهادت امام حسین (ع) و نیز ماجرای شیر و فضه فاقد اعتبار و از کتاب روضه الشهدای کاشفی گرفته‌ شده است.

اسفبارتر از تمام این‌ها، تحریف محتوایی است که به‌شدت تعزیه را مورد انتقاد قرار می‌دهد. در اشعار تعزیه، ائمه که ولایت تکوینی دارند و می‌توانند به اذن خداوند و عنایت الهی در پدیده‌ها تصرف کنند و در جهان خلفت منشاء تغییرات و تحولات باشند، بر اساس یک سرنوشت از پیش تعیین‌شده به استقبال حوادثی می‌روند تا به عزاداری و گریه و زاری بپردازند و گویا العیاذ بالله، چاره‌ای جز یک کار اجباری نداشته‌اند.

از زبان امام حسین (ع):
«فلک، آخر چرا بر آل پیغمبر جفا داری/ چرا ظلم و جفا بر آل پاک مصطفی داری
امان ز چرخ که یک عهد استوار ندارد/ که بی‌وفا بود و هیچ اعتبار ندارد
ای چرخ بر حسین ستم بی شماره کن/ ای بی‌وفا جفای پیاپی نظاره کن
فلک ز داس اجل آه ریشه‌ام برکند / برای من نه برادر گذاشت نه فرزند»
و امام خطاب به زینب (س):
«تقدیر چنین رقم کشیده/ تدبیر چه سازم ای حمیده
باید بروی تو در اسیری/ باید تو عزای من بگیری»
این‌گونه باورها با جهان‌بینی ائمه در تضاد است و شخصیتی را که مظهر فضیلت و کرامت است فاقد اراده معرفی کرده و اهداف مقدس حماسه عاشورا را به‌گونه‌ای منفی جلوه می‌دهد. البته در سنوات اخیر، پیرو تذکرات علما در راستای تهذیب و پالایش نسخ تعزیه، گام‌های مثبت و موثری برداشته‌شده و سوگ‌نامه‌های جدید از آفات گذشته فاصله گرفته‌اند.
 

به‌عنوان آخرین سؤال شما چه آثاری درباره آداب‌ورسوم محرم و تعزیه تألیف کرده یا در دست تدوین دارید؟
به لطف خداوند و عنایت حضرت اباعبدالله الحسین، کتاب‌هایی درباره عاشورا، تعزیه و محرم تألیف کرده‌ام از جمله «حضرت علی‌اکبرع) شبیه پیامبر، شهید ولایت»، «حضرت قاسم شکوفه خونین کربلا»، «ارزیابی سوگواری‌های نمایشی»، «کندوکاوی در تعزیه و تعزیه‌خوانی»، «از مرثیه تا تعزیه»، «آبشارهای عاشورایی»، «پنجاه مجلس تعزیه» را تألیف کرده‌ام و کتابی با عنوان «تعزیه و تعزیه پژوهان» را در دست تدوین دارم. مقالات متعددی هم درباره‌ عاشورا، سوگواری‌های محرم و نقد و بررسی تعزیه، تألیف کرده‌ام که در دائره‌المعارف تشیع و مجلات کتاب ماه دین، آینه‌ پژوهش، بصائر، مبلّغان، مسجد، فرهنگ کوثر و... چاپ‌ شده است. علاوه بر این، مقاله‌هایی هم در این‌ ارتباط به کنگره امام خمینی(ره) و فرهنگ عاشورا و کنگره عاشورای بوشهر ارائه داده‌ام که در مجموعه مقالات این همایش‌ها منتشر شده است.