به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «موانع سیاسی شکل‌گیری احزاب سیاسی ایران قبل از انقلاب اسلامی» نوشته حسین چراغی به بررسی تاریخچه حزب در ایران پرداخته است.
کتاب در شش فصل تدوین شده که سرفصل‌های آن عبارتند از «کلیات»، «مبانی ساختار حزبی، تاریخچه احزاب و ساختار اجتماعی ایران»، «ساختار اجتماعی ایران و فرهنگ سیاسی»، «احزاب غیردولتی، گروه‌ها، سازمانهای مذهبی و غیرمذهبی»، «احزاب دولتی» و «موانع سیاسی احزاب و نتیجه‌گیری».
احزاب ایرانی در بستر تکوین تاریخی خود پا نگرفته‌اند
پشت جلد کتاب در رابطه با اینکه هنوز مطالعه جامعی درباره احزاب نظام‌های حزبی انجام نشده، می‌خوانیم: «بی‌شک، یکی از مقاطع مهم تاریخ کشور ایران، دوره تاریخ معاصر است که با وجود اهمیت بسیار زیادی در دوره پهلوی دوم، در تاریخ ایران کمتر مورد کاوش محققین قرار گرفته و این، در حالی است که همین دوره، بستر شکل‌گیری انقلاب اسلامی بوده است. در کشور ما، ایران، هنوز مطالعه جامعی درباره احزاب نظام‌های حزبی، ساختارهای حزبی و نظام‌های انتخاباتی به شکل صحیح و منسجم انجام نشده است؛ حتی در خصوص تعریف جایگاه، نقش و کارکردهای احزاب نیز تصویر روشن و صحیحی وجود ندارد. در پاره‌ای موارد نیز بنا به ملاحظات ایدئولوژیک و یا براساس مصالح و منافع تعریف نشده و ملی و مذهبی، احزابی شکل گرفته‌اند که به همین خاطر، بسیار زودگذر و ناپایدار بوده‌اند. نکته دیگری که در همین خصوص باید به آن توجه داشت، این است که احزاب در ایران، برخلاف آن‌چه که در سایر جوامع، به ویژه جوامع اروپایی به چشم می‌خورد، در بستر تکوین تاریخی خود پا نگرفته‌اند.»
استبداد اصلی‌ترین مانع تاریخی تحزب در ایران
شکل‌گیری احزاب ایرانی بر اساس اشخاص یکی از عواملی است که در «مقدمه» کتاب در رابطه با آن آمده است: «در طول یک قرن اخیر، بیشتر احزاب سیاسی که در ایران پا گرفتند، عمدتا حول محور شخصیت‌های قومی، قبیله‌ای، ایلی و عشیره‌ای یا خاندانی و یا توسط چندین شخصیت کلیدی از بالا شکل می‌گرفتند که با زوال، کناره‌گیری یا مرگ شخصیت‌های مذکور، این احزاب شخصیت‌محور نیز موجودیت خود را از دست می‌دادند. در فاصله سال‌های 1320 تا 1357، حدود 98 حزب تأسیس گردید، اما هیچ‌کدام به صورت احزاب اصیل و پایدار نتوانستند باقی بمانند و به فعالیت خود ادامه دهند.» (ص 15)
در فصل نخست «کلیات» با طرح مساله پژوهش، اهداف، اهمیت پژوهش، سوال اصلی، فرضیه، تعریف متغیرها و مفاهیم، عملیات، روش تحقیق، مشکلات و موانع و سازمان‌دهی تحقیق می‌خوانیم: «در ساختار سیاسی ایران، شاه‌محور استبداد بود و اقتدا در او خلاصه می‌شده؛ حکومت حاکم بر کشور، سلطنتی مطلقه بوده و مردم و حتی وزرای کابینه، قدرت تصمیم‌گیری و مشارکت در قدرت را نداشتند. بدون تردید، استبداد مهم‌ترین و شاید اصلی‌ترین مانع تاریخی تحزب در ایران بوده است.» (ص 27)
برخورد علمی و برخورد بیمارگونه با نظریه توطئه
فصل دوم «مبانی ساختار حزبی، تاریخچه احزاب و ساختار اجتماعی ایران» با اشاره به دیدگاه‌های نظری در ارتباط با تحقیق آمده است: «اما واقعیت این است که هر اندازه پدیده احزاب سیاسی در تاریخ معاصر ایران از جغرافیای سیاسی و علمی خود دور شده، به همان اندازه نیز نقش گروه‌های ذی‌نفوذ، کارکردهای سیاسی بیشتری یافته است؛ حتی در بسیاری از موارد، احزاب سیاسی تحت تأثیر گروه‌های ذی‌نفوذ بودند و به همین دلیل، مجالس برای رشد احزاب سیاسی در جامعه باقی نماند.» (ص 43)
مولف در «ساختار اجتماعی ایران و فرهنگ سیاسی» به عنوان فصل سوم آورده است: «از بدو تشکیل دولت ایران، خصلت استبدادی یکی از پایدارترین و ویژگی‌های آن بوده است؛ ضرورت حفظ امنیت جماعات پراکنده باستانی در مقابل هجوم اقدام همجوار، یکی از علل تشکیل اولین حکومت‌های متمرکز به شمار می‌رود. دوره هخامنشیان، اوج یک حکومت متمرکز مبتنی بر یک دستگاه نظامی و اداری سلسله مراتبی و غیرمنعطف بود و هر منطقه توسط یک ساتراپ (رئیس اداری) و یک مرزبان (رئیس نظامی) اداره می‌شد که از جانب حکومت مرکزی (شاه) تعیین و شدیدا کنترل می‌شدند. اقتدار شاهان در دوران باستان از یک منشأ مذهبی نیز تقویت می‌شد؛ از زمان ساسانیان، مذهب زرتشت یک جهان‌بینی و یک چارچوب ارزشی ارائه می‌داد که در آن، شاه به عنوان بخش لاینفک نظام هستی قلمداد می‌شد.» (ص 88)
در همین قسمت با اشاره به تئوری توطئه می‌خوانیم: «فکر توطئه در فرهنگ سیاسی ایران، مبتنی بر علل تاریخی و روانی است. در مواجهه با نظریه توطئه، دو نوع برخورد وجود دارد: برخورد علمی و برخورد بیمارگونه. در برخورد علمی براساس اسناد و مدارک تاریخی توطئه قابل ابطال و اثبات است. اما در برخورد بیمارگونه، اعتقاد راسخ، جزمی و تعبدی، مانع اندیشیدن درباره توطئه است و شعارهایی مانند توطئه استکبار جهانی، توطئه امپریالیسم و ... در این ویژگی ارائه می‌شود.» (ص 118)
مهر ایزد، نشریه حزب برادران
عنوان فصل چهارم «احزاب غیردولتی، گروه‌ها، سازمانهای مذهبی و غیرمذهبی» است که مولف با مروری بر حزب برادران می‌نویسد: «این حزب از تشکل‌های سیاسی ـ مذهبی در دهه 10 شمسی، توسط آیت‌الله سیدنورالدین شیرازی پایه‌گذاری شد و هدف از تأسیس آن، تبدیل اسلام هیاتی و سنتی به اسلام زنده و سیاسی بوده است. طرح اولیه این حزب در سال 1313 ش. زمانی که هیچ‌کس قدرت تشکیل مجموع و حزب را نداشت، توسط آیت‌الله سیدنورالدین ریخته شد و به صورت محرمانه در همان دوره رضاخان توسعه یافت. پس از 1320 ش. فعالیت آن گسترش یافت و نمود زیادتری پیدا کرد و پس از 1324 ش. آشکارا به فعالیت پرداخت و با استفاده از تشکل‌های فرعی و هیات‌های مذهبی گسترش زیادی یافت. آیین برادری، نشریه رسمی آن حزب و مهر ایزد، از نشریات دیگر آن حزب بوده است.» (ص 157)
«احزاب دولتی» در فصل پنجم گنجانده شده که در سطوری از آن آمده است: «احزاب دولتی جای آن که از پایین رشد کرده و به وسیله نیروهای اجتماعی به وجود آمده باشند، به دست دولت‌ها به وجود آمده بودند و نماینده هیچ کدام از نیروهای اجتماعی به شمار نمی‌رفتند. به همین دلیل احزاب در این جوامع طرف‌داران خوب را جذب نمی‌کنند و از سوی مردم نیز از آنها استقبالی به عمل نمی‌آید. اعضای حزب منحصرا پدیدآورندگان آنند؛ یعنی تعدادی از دولتیان که بیشتر به دنبال منافع خودشان هستند و هیچ‌گونه منافع عمومی را در نظر نمی‌گیرند؛ احزاب دولتی بدین ترتیب نمی‌توانند کار ویژه یک حزب را (که شامل گردآوری خواسته‌های مردم و کسب پشتیبانی برای نظام سیاسی است) انجام دهند.» (ص 234)
پیشنهادهایی درباره نهادینه شدن حزب
مولف در فصل پایانی «موانع سیاسی احزاب و نتیجه‌گیری» با ارائه پیشنهادهایی درباره نهادینه شدن حزب می‌نویسد: «به جرات می‌توان گفت که به جز تعداد معدودی از احزاب، بقیه گروه‌های سیاسی که در طول تاریخ، به نام حزب نامیده می‌شدند، چیزی جز گروه‌های ذی‌نفوذ نبودند. همزیستی و اصلی‌ترین علتی که موجب می‌شد تا آن احزاب نتوانند مردم را برای مشارکت‌های همه‌جانبه در امور سیاسی و همچنین تجهیز و بسیج نمایند، همان صفت «دستوری بودن» آنان بوده است. همچنان که درباره حزب رستاخیز نیز چنین شد؛ وقتی حزب رستاخیز تشکیل شد، وزیر درباره رژیم (اسدالله علم) با صراحت عنوان کرد که این حزب، حزب شاه است. اگر احزاب بخواهند نهادینه شوند و اعتماد مردم را جلب کنند، تا بتوانند به عنوان یک اهرم قوی در معاملات سیاسی مطرح شوند، در درجه اول باید برنامه‌های شفاف عملی و مدون ارائه بدهند و منشور و مانیفست هر حزب، باید مشخص شود و سپس در فواصل زمانی مختلف، این احزاب باید گزارش پیشرفت، علل موفقیت و عدم موفقیت خود را به مردم اعلام کنند.» (ص 269)
کتاب «موانع سیاسی شکل‌گیری احزاب سیاسی ایران قبل از انقلاب اسلامی» اثر حسین چراغی در 304 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و به بهای 14 هزار تومان از سوی نشر تحسین منتشر شده است.
سه‌شنبه ۲۳ شهریور ۱۳۹۵ - ۱۲:۳۴
نظر شما