خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)  یوحنا قمیر نویسنده این مجموعه، مسیحی لبنانی است و عمده حوزه مطالعات وی متفکران مسلمان است. سیدمرتضی حسینی، زینب حیکمی تهرانی، محمد منافیان و یاسین شکرانی همکاران مترجم در این  مجموعه هستند. عباس ذهبی سرپرست مجموعه «فیلسوفان مسلمان» به پرسش‌های ما درباره این مجموعه پاسخ گفت.
 
* دلیل انتخاب «فیلسوفان مسلمان» چه بود؟
در معرفی اندیشه فیلسوفان مسلمان و در انتشار آثاری پیرامون فلسفه اسلامی، در جهان و ایران - متفکران عرب نقش بسیار پُررنگی داشته و دارند. بحث فلسفه اسلامی و به خصوص تاریخ فلسفه اسلامی نزد متفکران عرب بسیار جدی بوده و هست. به همین دلیل حضور بسیار پررنگ و چشم‌گیری در این عرصه داشتند. هرچند همه این نوشته‌ها در یک سطح و درجه نیست اما بسیار متعدد و متنوع است. چرا یوحنا قمیر را انتخاب کردیم؟ ترجمه آثاری از متفکران عرب در ارتباط با تاریخ فلسفه اسلامی، پیش‌تر وجود داشت. ترجمه‌ای از کتاب «سیر فلسفه در جهان اسلام» نوشته «ماجد فخری» به زبان فارسی انجام شده بود و این مجموعه دوره فشرده تاریخ فلسفه اسلامی است. ترجمه بخشی از تاریخ فلسفه اسلامی عبدالرحمن بدوی و ترجمه‌ای از مصطفی عبدالرزاق در ارتباط با تاریخ فلسفه اسلامی را داشتیم. همچنین کتاب «تاریخ فلسفه در جهان اسلام» نوشته خلیل جر و حنا فاخوری ترجمه استاد عبدالمحمد آیتی منتشر شده است. همچنین «تاریخ فلسفه اسلامی» هانری کربن، مجموعه سید حسین نصر و الیور لیمن، مجموعه قدیمی‌تر از آثار محمد شریف و...، اما جای آثار یوحنا قمیر خالی بود.

​* آیا این مجموعه تالیف یوحنا قمیر، نیاز آشنایی با فیلسوفان مسلمان و تاریخ فلسفه اسلامی را پاسخ می‌دهد ؟
این مجموعه تفاوت‌هایی با مجموعه اندیشمندان دیگر عرب دارد. من در مقدمه این مجموعه به این تفاوت‌ها و ویژگی‌ها اشاره‌هایی کرده‌ام. یوحنا قمیر شخصیت قابل توجهی دارد. او مسیحی است و از جهت مطالعات تطبیقی ادیان اهمیت دارد. بسیار اهل تساهل و تسامح است. ما در آثار او به ویژه نسبت به دیانت مسیحی‌اش هیچ تعصبی را نمی‌بینیم و بلکه به عکس اگر کسی نداند او مسیحی است، گمان می‌برد نویسنده این مجموعه مسلمان بسیار مومن و متدینی است. این رویکردِ باز قمیر نسبت به دین اسلام و اقبال او نسبت به آموزه‌های متفکران اسلامی بسیار مهم است. این ویژگی را در هانری کربن نیز به عنوان یک متفکر غیر مسلمان می‌بینیم. قمیر شیفتگی خاصی به تمدن اسلامی دارد با این‌که مسیحی است. ویژگی دیگر یوحنا قمیر تعلق خاطر او به بُعد انسان‌شناختی مباحث فلسفی است. او را می‌توان یک متفکر انسان‌مدار خواند. این اندیشمند عرب کمتر علاقه‌ دارد به مباحث وجودشناختی و معرفت‌شناختی بپردازد و از چشم‌انداز انسان‌شناختی به امور نگاه می‌کند. رویکرد انسان‌شناختی یوحنا قمیر از جهتی مثبت است و از سویی ضعف است.  می‌گویم قوت، زیرا  ما چنین رویکردی را میان شارحان و مورخ‌های  فلسفه اسلامی کمتر دیده‌ایم. او با این چشم‌انداز و از این منظر وقتی به تاریخ فلسفه اسلامی می‌نگرد، چیزهایی را می‌بیند که دیگران ندیده‌اند و نقاطی را در آثارش برجسته می‌کند که نزد دیگران برجسته نشده است. گاه در نوشته‌های قمیر حلقه‌های مفقودی را می‌توان پیدا کرد که پیش‌تر نسبت به آن بی‌توجه بوده‌ایم. اما نقطه ضعف هم این‌که به کسانی  در این مجموعه ده  جلدی پرداخته که از آن‌ها به عنوان فیلسوف یاد نمی‌شود؛ اما چون ضابطه و ملاک قمیر بیش‌تر بُعد انسان‌شناختی بوده به صورت ناخودآگاه به برخی از افراد تعلق خاطری پیدا و آنها را هم وارد عرصه فلسفه کرده است. شاید این هم ضعف نباشد اما به هر حال قدری این مجموعه با آثار دیگران متفاوت است.

* چه کسانی از این مجموعه به عنوان فیلسوف از آن‌ها یاد نمی‌شود؟
انتظار آمدن ابوالعلاء معری و ابن خلدون در چارچوب فلسفه اسلامی را نداشتیم. یوحنا قمیر بر فیلسوف بودن این دو اصرار می‌ورزد و به‌ویژه ابوالاعلاء معری را که بیشتر یک شاعر عرب معرفی شده، به عنوان یک فیلسوف بزرگ مطرح می‌کند. تعلق خاطر قمیر به مباحث اگزیستانسیالیستی و انسان‌شناختی در بقیه آثار او نیز به صورت بسیار برجسته‌ای به چشم می‌آید. یوحنا قمیر قلم بسیار روان و پخته‌ای دارد. ادبیات عرب در مشت او پنهان است و از الفاظ، کلمه‌ها و جمله‌های فاخر عربی بسیار استفاده کرده ولی این لطمه‌ای به سهولت و روانی مباحث او نزده است. بلکه اساسا قالب و صورت اولیه این مجموعه درس‌گفتار بوده بعد به شکل کتاب درآمده است. یوحنا قمیر بی‌واسطه سراغ متن آثار فیلسوفان مسلمان می‌رفته و به صورت گسترده و جامع آثار و نوشته‌های متعددی از آن‌ها را می‌خوانده و بعد برداشت، تفسیر و تحلیلش را از آن نوشته‌ها دسته‌بندی می‌کرده و در قالب درس‌گفتار  ارائه کرده است. مراجعه مستقیم و فهم خاص‌اش که برگرفته از فهم دیگران هم نبوده، بسیار کمیاب است. نوشته‌های یوحنا قمیر رونویسی نبوده و بِکر و خالص است. گاهی نکته‌های ارزشمندی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد که محصول آن بازخوانی خود او از نوشته متفکران مسلمان است.

* این مجموعه چه نقاط قوت و ضعفی دارد؟
به هر تقدیر این مجموعه در ده جلد سال‌ها پیش در لبنان منتشر شد چندین‌بار تجدید چاپ شد. قطعا این مجموعه  تمام تاریخ فلسفه اسلامی را در بر نمی‌گیرد و کامل نیست، اما جای خالی‌اش در زبان فارسی احساس می‌شد. بدون شک باید به این مجموعه ده جلدی چند جلد دیگر افزود تا حداقل یک کمال نسبی از تاریخ فلسفه اسلامی را بتوانیم داشته باشیم. این مجموعه برای مخاطب‌های عام و عادی نوشته شده است. مخاطب‌های عامی و عادی که خیلی از مباحث پیچیده فلسفی، شناخت ندارند و مایل هستند یک برداشت کلی از تاریخ فلسفه اسلامی داشته باشند.

* نوع انتشار این آثار به چه صورتی بوده است ؟
ترجمه این مجموعه ده جلدی که هم اکنون در حال انتشار است، در هر جلد دو بخش دارد. یک بخش شرح و تفسیر یوحنا قمیر بر آرا فیلسوفان مسلمان است که عینا ترجمه شده و بخش دوم که البته منتخبات خود او بوده، گزیده ای از متن فیلسوفان مسلمان است که ما این بخش دوم را به صورت دو زبانه منتشر کردیم. از این جهت این مجموعه هم مخاطبان عمومی دارد و هم مخاطب‌ها تخصصی و کسانی که با علم به زبان عربی و تسلط بر مباحث فلسفی مایل هستند منتخباتی از فیلسوفان مسلمان را داشته باشند می توانند به آن ها مراجعه کنند. این دو زبانه بودن در بخش دوم هر مجموعه، وقت و انرژی زیادی از ما گرفت اما خلاء مهمی را پر کرد. هر چند این مجموعه با این گستردگی و تنوعی که دارد بدون نقص نیست. یوحنا قمیر هم در همه این ده جلد یکسان عمل نکرده است. به برخی از فیلسوفان تعلق خاطری داشته که نمی توانسته آن را پنهان کند و آشکارا این مساله به چشم مخاطب می افتد ولی نسبت به برخی دیگر قدری بدبین بوده است. اما به هر حال ما به آنچه که او گفته و انتخاب کرده، وفادار ماندیم. به نظر من این مجموعه که شش مجلد آن تاکنون منتشر شده و چهار جلد دیگر آن باقی مانده می‌تواند برای دانشجویان فلسفه، کسانی که به حوزه فلسفه اسلامی، تاریخ یا تاریخ فلسفه اسلامی علاقه‌مند هستند و همچنین برای استادان و پژوهش‌گران سودمند باشد. ما از نقد و توصیه همه اندیشوران و منتقدان منصف استقبال می‌کنیم و امیدواریم که در گام بعدی نواقص را سر و سامان دهیم و مجموعه را بهتر از آن‌چه که امروز منتشر شده به زیور طبع بیاراییم.