به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نخستین نشانه‌های ارتش منظم و قدرتمند در نزد آریایی‌های ایران با باید در حکومت ماد جست‌وجو کنیم. مادها به علت طبیعت زندگی آن‌ها یعنی کوچ‌نشینی و برخورد با مشکلات و به ویژه تجاوزات آشور، افرادی جنگجو و دلیر بودند و با وجود کوهستانی بودن منطقه زندگی‌شان در غرب ایران که برای آن‌ها مانند دژی طبیعی بود همچنان زندگی و اسلحه ساده داشتند و تحت ریاست سرانم طوایف می‌جنگیدند. رهبر اولیه آن‌ها مانند دژی طبیعی بود همچنان زندگی و اسلحه ساده داشتند و تحت ریاست سران طوایف می‌جنگیدند.

مادها از زمان کودکی، افراد را برای امور نظامی پرورش می‌دادند. چنانکه اطفال را برای مراقبت از بناهای دولتی در کنار دیگر بزرگان به کار می‌گماشتند تا با امور آشنا شوند و از سویی شاه در شکار مانند یک آرایش جنگی حرکت می‌کرد و همراهان او کمان، ترکش، شمشیر، خنجر و سپر به همراه داشتند و شکار در نظر آن‌ها یک مکتب جنگی و میدانی برای تمرین جنگ واقعی بود. در کنار این مسائل جوانان نیز باید هر روز به سوارکاری و تیراندازی می‌پرداختند. اما در ماد تا مدت‌ها ارتش به شکل مستقلی وجود نداشت و توده اصلی ارتش را همان مردم سلحشور تشکیل می‌دادند که برحسب نیازها جمع می‌شدند. بنیانگذار واقعی قدرت مادها را باید هوخشتر دانست که با ایجاد تغییراتی در ارتش مادها را به اوج قدرت رساند.

در ایران از همان دوره باستان، ارتش اهمیت زیادی داشته است. فلسفه تشکیل حکومت ماد، دفاع از قلمرواش در برابر تهاجمات بیگانگان مانند آشوریان بوده است. پیش از آن نیز در نزد آریایی‌ها، طبقه جنگاوران مورد توجه بود. در تداوم تاریخ ایران نیز ارتش و نیروهای نظامی همواره از جایگاه مهمی برخوردار بودند. موقعیت مهم جغرافیایی ایران و وجود قدرت‌های بزرگ و طوایف بیابانگرد در اطراف ایران، اهمیت مسئله را دوچندان کرده بود. وجود تشکیلات منظم نظامی در ایران باستان و همچنین اصطلاحات فراوان مربوط به ارتش در این دوره، نشانگر توجه به این نهاد بوده است.

با ورود اعراب مسلمان به ایران نیز ارتش اهمیت فوق‌العاده خود را حفظ کرد. از سوی دیگر در اسلام نیز بر امر جهاد و غزوه، ورزش‌های بدنی و نیز سلحشوری و جنگاوری تأکید شده است. در این دوره تجارب نظامی ایرانیان به اعراب منتقل شد و گروه‌های ایرانی با ورود به سپاه مسلمانان، این سنت‌ها را تداوم بخشیدند.

ضرورت امر ارتش و قوای نظامی بدان حد بود که در سیرالملوک‌ها و اندرزنامه‌هایی مانند سیاست‌نامه و قابوس‌نامه نیز بدان پرداخته شده است. این جایگاه حتی در نزد گروه‌های اجتماعی و نظامی مردمی نظیر عیاران نیز لحاظ شده است. چنان‌که آنها نیز به تربیت نیروها و داشتن ساختار و تشکیلات نظامی توجه داشته‌اند. ساختارها، شیوه‌ها و تجهیزات جنگی و دفاعی ارتش ایران که از دوره سلجوقی نهادینه شده بود تا قرن‌ها تداوم یافت.

استقرار حکومت صفویه نقطه عطفی در تاریخ ایران است که باعث تحولات عمده‌ای در جامعه ایران شد. حکومتی که بیش از دو قرن در تاریخ ایران تداوم یافت و تأثیرات آن تا مدت‌ها بر جامعه ایران باقی ماند. در واقع صفویان چارچوب حکومتی بر جای گذاشتند که حکومت‌های پس از آنان به نوعی تقریباً در این چارچوب و تشکیلات مهم آن قرار گرفتند. به همین دلیل شناخت هر کدام از نهادهای این حکومت، به شناخت نهادهای حکومت‌های بعد از صفویه نیز کمک می‌کند. از سوی دیگر ارتش از جمله موضوعاتی است که کمتر مورد توجه محققان دوره صفویه قرار گرفته است.

مسئله دیگر آنکه پیوندهای عمیقی با مذهب، سیاست، اقتصاد و اجتماع به‌ویژه در عصر صفوی داشته است. شناخت ارتش می‌تواند به تبیین بیشتر پدیده‌های دیگر این دوره نیز بینجامد. بر این اساس با توجه به خلأ موجود در مورد موضوع ارتش دوره صفویه، در این کتاب تلاش شده تا مسائل نظامی، سیاسی، اقتصادی و حتی اعتقادی به صورت مجموعه‌ای واحد و تأثیرگذار بر یکدیگر بررسی شود.



این پژوهش به چهار بخش تقسیم شده است؛ در بخش اول این کتاب، بررسی ارتش ایران پیش از صفویه مورد بررسی قرار گرفته و سه بخش دیگر دوره اول، میانی و سرانجام دوره پایانی صفویه را دربر می‌گیرد. صفویان در دوره اول حکومت خود، با وجود آنکه اختلافات شدید ایدئولوژیکی و ارضی با همسایگان شرقی و غربی خود داشتند و همچنین با گسترش نفوذ استعمارگران در خلیج فارس مواجه بودند، به دلیل برخورداری از یک نیروی نظامی پرشور و شوق ایدئولوژیک، احساس نیاز چندانی به ایجاد تحولات عمده در ارتش و قوای نظامی ندیدند و قزلباشان محور اصلی ساختار نظامی آنها بود. بنابراین تغییرات عمده‌ای در ساختار ارتش به وجود نیاوردند.

بنیادی‌ترین تحولات در ارتش صفویه، در دوره میانی این حکومت یعنی در دوره سلطنت شاه عباس رخ داد. نابسامانی، رقابت و ناکارآمدی در نیروی نظامی سنتی صفویان و همچنین اختلاف شدید قزلباشان برای به دست آوردن منافع از یک‌سو و عدم برخورداری از آموزش و تجهیزات نظامی از سوی دیگر، احساس نیاز به تحولات عمده در ساختار، ترکیب و تجهیزات ارتش صفوی را به وجود آورد.

در این دوره آشنایی با اروپاییان نیز در بروز این تحولات بسیار مؤثر بود. هرچند باید گفت که به دلیل نگاه بری پادشاهان صفوی، ساختار ایلیاتی نیروهای ارتش، وجود شیوه‌های جنگی بری در ارتش صفوی و همچنین توجه حکومت به تهدیدات اساسی در مناطق غیردریایی، توجه چندانی به نیروی دریایی نشد. در واقع باید گفت که مشکلات ناشی از رقابت‌های قبیله‌ای قزلباشان، وابستگی این نیروها به ساختار قبیله‌ای و آشوب‌های ناشی از این رقابت‌ها و در نتیجه شکست‌های سنگین ارتش صفویه از عثمانی، ایجاد تحول در این ارتش را بر شاه عباس تحمیل کرد که این تحولات، پیامدهای مهمی را به دنبال داشت.

کتاب «ارتش ایران در دوره صفوی» نوشته حمید اسدپور و حسین اسکندری در 496 صفحه، شمارگان 500 نسخه و قیمت 80 هزار تومان از سوی نگارستان اندیشه منتشر شد.