خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مطهره میرشکاری: «واقعیت‌افزوده» (Augmented Reality) یک فناوری و تکنولوژی تقریبا نوپا است، که در آن به‌وسیله تولیدات کامپیوتری عناصری پیرامون دنیای واقعی افراد اضافه می‌شود. درواقع در واقعیت‌افزوده؛ بخشی از اطلاعاتی را که کاربر درک می‌کند، در دنیای واقعی وجود دارند و بخشی توسط کامپیوتر ساخته شده‌اند.
 
واقعیت افزوده تا حدودی شبیه به واقعیت مجازی است؛ با این تفاوت که در واقعیت مجازی، کلیه عناصر درک‌شده توسط کاربر، با کامپیوتر ساخته شده‌اند؛ اما در واقعیت افزوده بخشی از اطلاعاتی که کاربر درک می‌کند، در دنیای واقعی وجود دارند و بخشی توسط کامپیوتر ساخته شده‌ است.
 
ظهور اولیه تکنولوژی واقعیت افزوده را نمی‌توان به تاریخ دقیقی مربوط دانست؛ اما به اعتقاد کارشناسان این فن، از نیمه دوم قرن بیست میلادی و با ابداع واقعیت‌ مجازی؛ واقعیت افزوده هم به‌نحوی شکل گرفته است؛ اما اوج فراگیری آن به سال 2012 و معرفی پروژه «عینک گوگل» برمی‌گردد؛ که گام بزرگی در جنبه عام بخشیدن به واقعیت افزوده برداشت.
 
ورزش؛ بازی‌ها، آموزش، فیلم و سینما، کتاب و... بخش‌های مهمی هستند که تابه‌حال تکنولوژی واقعیت افزوده به آن‌ها ورود پیدا کرده و تجربه رویارویی یا استفاده از آن‌ها را دستخوش تغییراتی کرده است. تغییراتی که عمدتا به فهم و درک بهتر کاربر از آن حوزه کمک می‌کند.
 
در ایران هم چند سالی است که شاهد ورود فناوری واقعیت افزوده به بخش‌های مختلف ورزش، فیلم و سینما، بازی‌ها و البته کتاب هستیم؛ که منظور ما در این گزارش معطوف به همین بخش کتاب است. 
 
طبق نظر کارشناسان و البته شواهد موجود، استفاده از فناوری واقعیت افزوده در حوزه کتاب و آموزش، در برخی بخش‌ها مثل کتاب کودک و کتاب‌های پزشکی پررنگ‌تر است و بیشترین تولیدات کتاب ارزش افزوده در این دو بخش اتفاق افتاده است. البته این واقعیت ناقض استفاده از این فناوری در کتاب‎های عمومی و دیگر بخش‌ها نیست.
 
گفت‌وگو با سه ناشر عمومی، پزشکی و کودک که در سال‌های اخیر تجربه تولید کتاب واقعیت مجازی را دارند، نشان از توقف و زمین‌گیر شدن این شیوه تولید کتاب در میانه راه دارد. توقفی که از محدودیت‌های زیرساختی، مالی و تحریم گرفته تا عدم حمایت در کشور در آن دخیل هستند. بنابراین جا دارد بار دیگر مسیر رفت این تکنولوژی در کشور بازنگری شود  تا عوامل توقف و ضعف آن مشخص و برطرف شود.
 
تولید کتاب واقعیت‌افزوده؛ پاسخ به یک نیاز
امین نادری، مدیر نشر الکترونیک سوره مهر-از ناشران پرکار در بحث کتاب ارزش افزوده در ایران- معتقد است ورود فناوری واقعیت افزوده به حوزه کتاب، در پاسخ به یک نیاز بوده است و می‌گوید: «معمولا یک نیاز وجود دارد، که مبتنی بر آن یک نرم‌افزار کاربردی ایجاد می‌شود.»
 
نادری کتاب کاغذی را پاسخگوی همه نیاز مخاطبان نمی‌داند و توضیح می‌دهد: «در مواجه اول با یک کتاب چاپی، شما طرح‌جلد و یک‌سری اطلاعات اولیه مثل نام نویسنده و ناشر را می‌بینید و شاید از محتوای کتاب و آنچه که در آن اتفاق افتاده است، چیزی دستگیر شما نشود. یا برداشت یا تصویر درستی از آن محصول در ذهن شکل نگیرد. این در‌حالی است که واقعیت افزوده می‌تواند امکان معرفی کتاب را در شرایطی ساده‌تر به مخاطب بدهد.»
 
مدیر نشر سوره مهر الکترونیک محدودیت‌های فیزیکی کتاب را از عوامل رفتن به سمت کتاب‌های واقعیت افزوده می‌داند و می‌گوید: «خود ذات کتاب و یک محصول فیزیکی به اسم کتاب هم یک‌سری محدودیت‌ها دارد؛ روی کاغذ است و فقط می‌توان در آن یک حجم یا شکل و فرمت از محتوا را در اختیار مخاطب قرارداد؛ مثلا نمی‌توان در آن فیلم یا صوتی پخش کرد؛ درصورتی که اگر آن فیلم یا صدا پخش شود، در انتقال پیام و محتوا بسیار تاثیرگذار خواهد بود.»
  پایانی بر محدودیت‌های کتاب کاغذی
وی یکی از راه‌حل‌های رفع این محدودیت‌ها را اضافه کردن تکنولوژی واقعیت افزوده به کتاب می‌داند. از نظر او این تکنولوژی کمک می‌کند تا محتوایی فراتر از آن چیزی که کتاب کاغذی به ما می‎دهد، به مخاطب منتقل شود.
 
مدیر انتشارات سوره مهر الکترونیک ضمن اشاره به کتاب «بوف‌کور چگونه ساخته و پرداخته شد؟» (یا «کد ۲۴») نوشته حبیب احمدزاده، به عنوان کتابی که با واقعیت افزوده در این نشر تولید شده است، می‌گوید: «این کتاب یک کار پژوهشی در توصیف حال‌و احوال صادق هدایت است و اینکه بر ایشان چه گذشت که منجر به نگارش کتابی به اسم بوف‌کور شد. در این کار پژوهشی، مولف در ارجاعاتی که می‌دهد، بعضا به یک‌سری فیلم‌ها اشاره می‌کند که صادق هدایت دیده است. برای نویسنده خیلی مهم است که همین‌جا که درباره بریده یک فیلم صحبت می‌شودد، مخاطب بتواند بخش اصلی فیلم را ببیند و این قابلیتی است که واقعیت افزوده ایجاد می‌کند.»
 
به گفته او، در صفحه اول این کتاب، لینک دانلود نرم‌افزار قرار داده شده است تا مخاطب نرم افزار لازم را دانلود کند. از آن به بعد، هرجا در صفحات داخلی کتاب علامت پلاس سوره مهر را دید، می‌تواند گوشی خود را روی عکس نگه دارد تا بخش‌هایی از فیلم یا آن موزیکی که بارگذاری شده است را ببیند و بشنود.
 
نادری ضمن اشاره به کاربردهای فروشگاهی تکنولوژی واقعیت‌افزوده می‌گوید: «در ورودیه به فروشگاه‌های سوره مهر، تجهیزاتی برای نصب نرم‌افزار قرارداده شده است. اگر مخاطب این نرم‌افزار را نصب کند و دوربین گوشی خود را روی هر کدام از کتاب‌های سوره مهر در نمایشگاه یا فروشگاه که نگه دارد، فیلم معرفی آن کتاب برای او پخش می‌شود.»
 
باز هم تحریم!
مدیر نشر سوره مهر الکترونیک یکی دیگر از محدودیت‌های واقعیت افزوده در ایران را معطوف به زیرساخت‌های مورد نیاز آن می‌داند. به گفته او واقعیت افزوده از یک‌سری ماژول‌های نرم‌افزاری استفاده می‌کند که عمدتا داخلی نیستند؛ یعنی اصل این تکنولوژی وارداتی است. در این میان، یک‌سری شرکت‌های واسط هستند که با سرویس‌دهنده‌های خارجی کار می‌کنند و پنل‌هایی را در اختیار صاحبان محتوا می‌گذارند تا سرویس خود را روی آن تعریف کنند؛ اما اصل سورس نرم‌افزاری آن خارجی است و به‌همین خاطر کشور ما در این زمینه وابستگی دارد.
 
پنل‌های وارداتی، مصرف سه‎ ماهه، شش ماهه و یک‌ساله دارند و باید مدام شارژ شوند. داستان‌هایی مثل تحریم که پیش می‌آید، برقرار کردن ارتباط مالی با خارج سخت می‌شود و معمولا این سرویس‌ها خیلی سریع تحت تاثیر قرار می‌گیرند؛ زیرا در شرایط تحریم، امکان تراکنش مالی با خارج از کشور وجود ندارد؛ بنابراین این پنل‌ها خودبه‌خود از سرویس خارج می‌شوند. این همان محدودیتی است که سوره مهر را از ادامه تولید کتاب‌های واقعیت افزوده بازداشته است.
 
نادری همچنین از تلاش برای ساخت تکنولو‌ژی واقعیت افزوده بومی خبر می‌دهد و می‌گوید: یکی‌دو استارتاپ ایرانی به این سمت رفته‌اند که این تکنولوژی را بومی کنند اما نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که حاصل کار آن‌ها، همان سرویس‌های خارجی است که با یک پوسته دیگر در اختیار ما می‌گذاشتند.
 
نادری می‌گوید؛ سوره مهر جزو اولین نشرهای ایران است که سراغ این تکنولوژی رفته است و نزدیک به ۳۰ عنوان از کتاب‌های نشر را با این تکنولوژی تولید کرده است.
 
از تولد تا توقف یک جریان
مدیر انتشارات سوره مهر الکترونیک درباره فعالیت این نشر در حوزه کتاب واقعیت افزوده می‌گوید: سال ۹۴ کار را شروع کردیم و حدود دو سال فعالیت داشتیم. اما بعد از روی کار آمدن ترامپ در آمریکا و بحث تحریم‌ها، کار متوقف شد. اپلیکیشن واقعیت افزوده هم تعبیه کردیم که در سایت انتشارات قابل دریافت است و هر بار یک کتاب جدید در ویترین آن قرار می‌گرفت. اما متاسفانه به خاطر محدودیت‌هایی که اشاره کردم دنباله‌دار نشد.

وی معتقد است که واقعیت افزوده برای ترویج کتاب و کتاب‌خوانی و آشنایی بیشتر با محتوا و معرفی کتاب ابزار بسیار خوبی است و می‌گوید با تغییر شرایط و رفع محدودیت‌ها باز هم این کار را ادامه خواهند داد؛ زیرا نیاز همچنان سر جای خودش است و تکنولوژی واقعیت افزوده هم آزمون خود را پس داده است.
 
نادری می‌گوید: «کتاب واقعیت افزوده ابزار موثری است که فرهنگ مصرف آن بین استفاده‌کنندگان تاحدودی جا افتاده بود. مثلا‌ روزنامه همشهری خیلی خوب در این زمینه کار می‎کرد؛ به‌طوری‌که با قرار دادن دوربین گوشی روی صفحه اول روزنامه، فیلم مرتبط با هر خبر و عکس قابل پخش بود. از مجله‌های طنز «چلچراغ» یا «خط‌خطی» هم خیلی قوی با واقعیت افزوده پیش می‌رفتند. عملکرد سوره مهر هم در بخش کتاب قابل توجه بود اما به‌خاطر محدودیت‌ها متوقف شد.»
 
غفلت چند ساله از یک فناوری مهم در کتاب‌های پزشکی
آموزش پزشکی و به‌تبع کتاب‌های این حوزه از پرکاربرترین موارد استفاده فناوری واقعیت افزوده در دنیا است؛ چراکه این تکنولوژی امکان آموزش دقیق‌ و جزئی‌تری از این علم را فراهم کرده. در ایران هم کتاب‌هایی با این رویکرد تولید شده است اما متاسفانه، کم‌تعداد، محدود و انگشت‌شمارند.
 
فرهاد تیمورزاده، مدیر نشر تیمورزاده که «کتاب جامع اورولوژی ایران» را با تکنولوژی واقعیت افزوده منتشر کرده است، با تاکید بر اهمیت استفاده از این تکنولوژی در نشر امروز، به‌ویژه در کتاب‌های پزشکی می‌گوید: «در دنیا این تکنولوژی بسیار زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا در ارائه اطلاعات تکمیلی کمک می‌کند آموزش بهتری ببینند و برای استفاده‌کننده از کتاب، شرایط و آموزش بهتری را ایجاد می‌کند.»
  مدیر انتشارات تیمورزاده درباره تجربه استفاده از فناوری واقعیت‌افزوده در «کتاب جامع اورولوژی ایران» می‌گوید: «سال ۹۲ که ما تکنولوژی واقعیت افزوده را روی این کتاب قرار دادیم، خیلی نو و تازه بود و برای کسانی که باید کتاب را استفاده می‌کردند، حالت تخصصی داشت و همین تخصصی بودن، هزینه تولید را بالا برد.»
 
«کتاب جامع اورولوژی ایران» تنها کتاب تیمورزاده است که به این فناوری تجهیز شده. به گفته مدیر نشر «در این زمینه غفلت شده‌است» اما ایده تولید کتاب‌های دیگر با استفاده از این تکنولوژی وجود دارد تا در آینده شاهد تولید کتاب‌های دیگری در حوزه واقعیت افزوده باشیم.
 
تولید کتاب‌های واقعیت افزوده پزشکی صرفه اقتصادی ندارد
به اعتقاد تیمورزاده یکی از محدودیت‌های تولید کتاب واقعیت‌افزوده، هزینه بالای تولید آن است. او می‌گوید حدود ۷ سال پیش که این فناوری برای «کتاب جامع اورولوژی ایران» استفاده شد، چند ده میلیون برایشان هزینه به‌بار آورد. البته تعداد محدودی از تصاویر کتاب به این فناوری مجهز شده بود؛ زیرا تعداد تصاویر و اینکه در چه سطحی کار شوند، هزینه تولید را به‌مراتب بالاتر می‌برد.
 
مدیر انتشارات تیمورزاده ضمن اشاره به اینکه تولید کتاب‌های واقعیت افزوده پزشکی نیاز به حمایت دارد، می‌گوید: «در رشته‌های تخصصی و فوق‌تخصصی، خود وزارت بهداشت رفرنس امتحان معرفی می‌کند که ممکن است سال‌به‌سال هم عنوان و هم ویرایش رفرنس‌ها تغییر کند. منتها الان رفرنس بیش از ۹۵ درصد کتاب‌های پزشکی برای تمام تخصص‌ها و فوق تخصص‌ها کتاب‌های آمریکایی است.» وی اضافه می‌کند: «تنها کتاب تخصصی فارسی در بین رفرنس‌های وزارت بهداشت، «کتاب جامع اورولوژی ایران» است که ما به‌خاطر جایگاه ویژه این کتاب -فارغ از مسائل مالی و سودآوری- هزینه سنگین چند ده میلیونی را برای انتشار آن در سال ۹۲ اختصاص دادیم؛ یعنی باوجود اینکه این کتاب تخصصی رفرنس است و فروش آن تضمین شده بود، سعی کردیم بیش از آنچه که در توان داشتیم را به عنوان یک ناشر ارائه کنیم.»
 
ناشر کتاب واقعیت افزوده باید حمایت شود
تیمورزاده می‌گوید: «کتاب واقعیت افزوده از نظر اقتصادی اصلا به‌صرفه نیست. اساسا وقتی قرار است این کارهای بسیار پرهزینه و سنگین، به‌شیوه تمام رنگی به چاپ برسد، به حمایت احتیاج پیدا می‌کند. مثلا یکی از حمایت‌ها می‌تواند این باشد که کتاب‌های مشابه خارجی با ارز دولتی وارد نشود.»
 
به گفته او، در مورد کتاب واقعیت افزوده«جامع اورولوژی ایران»، یک تولید ملی است که ۱۲۰ نویسنده متخصص و فوق‌تخصص رشته‌های مختلف پزشکی، نگارنده این کتاب بوده‌اند. بنابراین حالا که یک نشر خصوصی هزینه سنگینی برای این‌کار متقبل شده، این انتظار وجود دارد که این کتاب مورد حمایت و توجه قرار گیرد.
 
تیمورزاده ضمن اشاره به حمایت انجمن اورولوژی از کتاب مورد بحث، می‌گوید: «انجمن ارولوژی تخفیف‌هایی برای رزیدنت‌ها و دانشجوهای دوره تخصص و فوق تخصص اورولوژی در نظر گرفت؛ ولی این درشرایطی بود که وزارت بهداشت و درمان در اعلام رفرنس‌های درسی، سهم کتاب آمریکایی را بالاتر قرار می‌دهد و دانشجوها مجبورند آن کتاب آمریکایی را استفاده کنند. ساز مخالف برخی افراد هم که همیشه معتقدند کتاب آمریکایی کیفیت بهتری دارد، معضل دیگری است که درمجموع درصد استقبال از کتاب ما را کاهش می‌دهد.»  
مدیر انتشارات تیمورزاده فناوری واقعیت افزوده در آموزش پزشکی را بسیار کمک‌کننده می‌داند و معتقد است نشر تخصصی پزشکی ما از این امکان غفلت کرده است. البته چون استفاده از این فناوری هزینه را افزایش می‌دهد، امکان رقابت را از ناشر خصوصی سلب یا ضعیف می‌کند؛‌ به‌طوری‌که ریسک ورود به این حوزه بالا است.
 
به باور وی اصولا کار نشر، به‌خودی‌خود ریسک‌های فراوانی دارد و قشر ناشر خیلی ریسک‌پذیر نیستند. اگر بخواهد هزینه‌های این‌چنینی هم به آن وارد شود، خیلی‌ها نمی توانند آن را تحمل کنند.
 
تیمورزاده معتقد است که ناشران کودک بیشتر ازسایر ناشران از این فناوری استفاده می‌کنند و دسترسی کودک امروز به تبلت و گوشی‌های هوشمند را از دلایل رشد این فناوری در حوزه کتاب کودک می‌داند.
 
البته این ناشر دادن تبلت و گوشی به کودک را تایید نمی‌کند و می‌گوید: «تهیه تبلت یا موبایل هوشمند به‌خاطر استفاده از این فناوری برای بچه کار اشتباهی است؛ چون به این اسم تهیه می‌شود ولی از این دریچه وارد دنیای بی‌حساب و کتاب و پر آسیبی می‌شوند که یک گوشه کوچک آن استفاده از این فناوری است.»
 
رویای شیرین کتاب کودک که تا واقعیت فاصله زیادی دارد
براساس شواهد و آمار، رایج‌ترین و پرتعدادترین نوع کتاب واقعیت افزوده در دنیا، در حوزه کودک‌اند. در ایران هم این بخش نسبت به سایر حوزه‌ها پرکارتر بوده است اما مشکلات و محدودیت کلی تولید این نوع کتاب، دامن کتاب کودک را هم گرفته؛ مشکلاتی که از نگاه یک ناشر کودک ملموس‌تر قابل بیان است.
 
دلنشین دانایی؛ مدیر نشر کودک دلنشین که در پایان‌نامه مقطع دکتری خود در دانشگاه خوارزمی روی کتاب‌های واقعیت افزوده برای کودکان کار کرده است؛ اساس تشکیل انتشارت دلنشین را ترجمه و نشر کتاب‌های انگلیسی واقعیت‌افزوده در ایران عنوان می‌کند.
  دانایی می‌گوید: «من و همسرم که انتشارات دلنشین را با هم اداره می‌کنیم، چند سال قبل با همین هدف در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کردیم. آنجا با حدود ۱۱ ناشر از کشورهای مختلف که این کتاب‌ها را تولید می‌کنند، جلسه داشتیم. منتهی مشکلی که درباره این کتاب‌ها وجود دارد، این است که کشور ما تحت قانون کپی رایت بین‌المللی نیست.»
 
او اضافه می‌کند: «همراه کتاب‌های واقعیت افزوده یک اپلیکیشن است که باید کپی‌رایت آن هم خریداری شود. اگر بخواهیم آن کتاب را غیرقانونی در ایران انتشار دهیم، عملا کاربر نمی‌تواند از آن استفاده کند؛ زیرا این اپلیکیشن کدهایی دارد که باید کتاب اصل باشد و آن کدها وارد شود تا مخاطب بتواند از این نرم‌افزار استفاده کند.»
 
مدیر انتشارات دلنشین درباره محدودیت‌های نشر کتاب واقعیت‌افزوده کودک می‌گوید: «در ایران کتاب‌ها برخلاف نوع انگلیسی آن، از راست به چپ است؛ بنابراین در برگردان فارسی تصاویر آن معکوس می‌شود و اپلیکیشن نمی‌تواند آن‌ها را تشخیص دهد. درنتیجه لازم است که ناشر اصلی در نرم افزارش تغییراتی ایجاد کند تا برای کشور ما یا کشورهای عربی زبان که از راست به چپ می‌نویسند هم قابل استفاده باشد.»

2500 دلار برای بومی‌سازی یک نرم‌افزار
بومی‌سازی کردن یک نرم‌افزار؛ علاوه‌بر نیاز به دانش لازم، بودجه بالایی را می‌طلبد. این ناشر در تلاش‌های خود، سعی کرده که تولید چنین نرم‌افزاری را به یک ناشر انگلیسی سفارش دهد اما پرداخت ۲۵۰۰ دلار برای چنین نرم‌افزاری، چندان در توان یک ناشر خصوصی نیست. «علاوه‌بر‌این باید رایت کتاب هم بر اساس تیراژ مورد نظر ما در ایران پرداخت می‌کردیم؛ که با این شرایط دلار متاسفانه نتوانستیم با آن‌ها به توافقی برسیم. یعنی با این تفاسیر زیر‌قیمت نهایی کتاب خیلی بالا می‌رفت و برای مصرف‌کننده ایرانی خیلی سنگین بود.»

دانایی در ادامه به اهداف تاسیس نشر دلنشین و گره‌خوردگی آن با کتاب واقعیت افزوده کودک اشاره می‌کند و می‌گوید: «سال ۹۶ انتشارات دلنشین را ثبت و در نمایشگاه فرانکفورت شرکت کردیم. برنامه هم این بود که این نوع کتاب‌ها را وارد کنیم؛ زیرا خیلی جدید بود و در ایران چنین چیزی نداشتیم.»
 
به گفته این ناشر کتاب کودک در دنیا کتاب‌هایی با این تکنولوژی برای کودک خیلی زیاد کار شده است؛ که از دو نظر قابل توجه‌اند. برخی بیشتر قابلیت آموزشی دارند و مفهوم و پدیده‌ای که کتاب توضیح می‌دهد را به‌صورت ملموس‌تری برای کودک نشان دهد. البته جذابیت‌های بصری این نوع کتاب‌ها درتاثیرگذاری آن‌ها کم‌اثر نیست.

دانایی معتقد است همراه شدن انیمیشن و صوت و تصویر با یک کتاب برای کودک خیلی بیشتر از بزرگسال است و در پایان‌نامه دکتری خود باعنوان «بررسی تعامل کودکان با کتاب داستانی واقعیت افزوده» هم این مساله را دنبال کرده است که آیا کتاب‌های واقعیت افزوده در درک بهتر داستان به کودک کمک می‌کند؟
 
وی می‌گوید: «نتایج پژوهش من نشان داد که کتاب‌های واقعیت افزوده بر درک کودک تاثیر بالایی دارد و بار شناختی او را کاهش می‌دهد. درواقع کودک در سنین اولیه سوادآموزی نمی‌تواند متن را راحت بخواند و وقتی متن کتاب برای او بلند خوانده می‌شود، فضای ذهنی‌اش بازتر می‌شود. در این شرایط به‌جای تاکید بر رمزگشایی کلمات، بیشتر روی مفاهیم تکیه می‌کند. از‌طرفی وقتی یک پدیده ذهنی را به‌صورت تصویری نشان دهیم، جزئیات بیشتری قابل نشان دادن است.»
 
مدیر انتشارات دلنشین تجربه تبدیل کتاب «سفر به سرزمین وحشی‌ها» به کتاب واقعیت افزوده را هم دارد و تصاویر هر صفحه کتاب را با همان گرافیک به انیمیشن تبدیل کرده است. نتیجه کار او هم نشان می‌دهد جزئیات کوچک تصویری خیلی بهتر در ذهن کودک می‌ماند.
 
دانایی در پایان ضمن تاکید بر ضرورت و اهمیت کار روی کتاب واقعیت افزوده، می‌گوید:«این تکنولوژی در ایران خیلی جای کار دارد. زیرا تاثیر بسیار خوبی هم در حوزه آموزش و هم در حوزه سرگرمی دارد و خیلی حیف است انتشاراتی که این کار را شروع کرده‌اند، نتوانستند ادامه دهند.»
 
هرچند که به این سادگی نمی‌توان درباره وضعیت کلی تولید کتاب واقعیت ‌افزوده در کشور نتیجه‌گیری کرد؛ اما آنچه از شرایط ناصواب این حوزه گفته شد، مشت نمونه خرواری است؛ که مطمئنا بر متولیان امر پوشیده نیست.