به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) شب «کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم» به همت مجله فرهنگی بخارا و با حضور استادان و چهره‌های برجسته حوزه فلسفه، عرفان و قرآن پژوهی یکشنبه 19 اردیبهشت ماه در فضای مجازی برگزار شد.
مصطفی ملکیان استاد و پژوهشگر فلسفه اخلاق و دین که ویراستار ترجمه فارسی کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم است در این برنامه طی سخنانی گفت: کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم که با ترجمه انشاءالله رحمتی به زبان فارسی ترجمه شده، تفسیری است با این چند مشخصه که خدمتتان عرض می‌کنم: نکته اول اینکه این تفسیر، تفسیری نیست که یک مفسر خاص بر قرآن نوشته باشد، بلکه چهار نفر از اسلام شناسان و قرآن پژوهان غربی آن را به صورتی که خواهم گفت گردآوری کرده‌اند؛ این چهار نفر عبارتند: از خانم ماریا دکاکه که یک مسلمان آمریکایی است، آقای جوزف لومیارد که ایشان هم مسلمان آمریکایی است، آقای جانر دگلی که یک مسلمان قفقازی تبار آمریکایی است و آقای محمد رُستم که یک آسیایی تبار آمریکایی است. این چهار اسلام‌شناس زیر نظر و اشراف دکتر سید حسین نصر این تفسیر را گردآوری کرده‌اند.
او ادامه داد: طریقه گردآوری نویسندگان هم اینگونه است که ابتدا در میان تفاسیری که در طول تاریخ بر قرآن کریم نوشته شده‌اند، دو دسته از تفاسیر را کنار گذاشته‌اند: یکی تفاسیری که سبقه‌های اسلام بنیادگرایانه در آنها وجود داشته و یکی تفاسیری که سابقه اسلام تجدد گرایانه (یا تفاسیر روشنفکران دینی) در آن ها وجود داشته است. لذا تفاسیری که این دو را دارند این‌ها را به طور کامل کنار گذاشته‌اند و فقط به تفاسیری پرداخته‌اند که در آن مفسرین به اسلام سنت گرایانه قائلند. بنابراین آن دو دسته تفاسیر ملحوظ نظر نیستند؛ البته شکی نیست که اگر هم آن دو دسته تفاسیر به حساب می‌آمدند، تعداد آنها به لحاظ کمی خیلی کمتر از تفاسیر سنت‌گرایان‌اند که در این اثر مورد توجه بوده‌اند.
ملکیان افزود: کار دومی که انجام داده‌اند این است که از میان تفاسیر سنت گرایانه 40 تفسیر را انتخاب کرده‌اند که این‌ها در طول تاریخ از جمله مهمترین تفاسیر قرآن کریم از منظر سنت گرایان‌اند. بنابراین بر مبنای این ۴۰ تفسیر هرآنچه که می‌خواستند درباره یک آیه از قرآن بیان کنند استخراج کرده‌اند، البته به این معنا که درباره هر آیه از قرآن همه تفاسیر در این چهل تفسیر را کنار هم نهاده‌اند و آنچه که به نظر آنها پذیرفتنی ترین تفسیر است {را} آورده‌اند. البته گاه پذیرفتنی ترین تفسیر یک تفسیر بوده و گاهی دو یا سه تفسیر؛ اما بالاخره پذیرفتنی ترین تفاسیری که از یک آیه شده را از میان این 40 تفسیر گردآوری کرده‌اند؛ از این نظر این کتاب تفسیری نوشته یک مفسر خاص نیست بلکه گزیده بهترین تفاسیر سنت‌گرایان است البته از منظر این چهار گردآورنده و سرویراستار آن، دکتر سید حسین نصر.
وجه صرفه جویانه کتاب
این استاد فلسفه دین ادامه داد: نکته دیگری که باید بیان کنم این است که این تفسیر علاوه بر اینکه تفسیر قرآن است، گزیده‌ای از تفاسیر نیز هست و چون گزیده‌ای از تفاسیر است، یک وجه صرفه جویانه هم در آن ملحوظ است، به این معنا که شما انصافا اگر بخواهید این حجم از اطلاعات را کسب کنید، خیلی باید وقت و نیروی بیشتری صرف کنید تا حالا که این کتاب را مطالعه می‌کنید.
چند نکته مهم درباره ارزش داوری اثر
ملکیان در ادامه سخنان خود گفت: اما چند نکته مهم درباره ارزش داوری این تفسیر هم قابل توجه است: این تفاسیر فقط با مشرب سنت گرایانه گردآوری شده‌اند بنابراین تقریباً هیچ نکته‌ای در این تفسیر نمی‌بینید که در آن سخنی از تجدد گرایان دینی یا بنیادگرایان باشد و اگر بخواهم نظرم را درباره این تفسیر بیان کنم باید بگویم که این تفسیر در محدوده خودش بهترین است، اما از لحاظ اینکه آن دو دسته تفاسیر در آن نیامده است که البته نیامدن آنها مسلما از نظر سرویراستار و نویسندگان وجهی داشته است؛ از این لحاظ این تفسیر دارای نقصان است.
او افزود: سرویراستار محترم در مقدمه کتاب به دو نکته اشاره کرده‌اند که چه بپذیریم و چه نپذیریم؛ این دو نکته نشان می‌دهند که ایشان درصدد بوده‌اند تا یک علت مخففه‌ای برای این نوع نقصان پیدا کنند: نکته اول اینکه بیان کرده‌اند اصولاً بیشتر مسلمین در طول تاریخ سنت گرا بوده‌اند نه تجدد گرا و بنیادگرا. نکته دوم اینکه اصلاً فهم درست از قرآن را فقط سنت‌گرایان دارند و آن دو دسته دیگر فهم درستی از قرآن و فرهنگ دینی ندارند. دکتر نصر این دو نکته را دو علت مخففه تلقی کرده‌اند که در حقیقت چرا آن دو دسته تفاسیر در این اثر ملحوظ نشده‌اند.
در این تفسیر زیاد گویی وجود ندارد
ملکیان در ادامه بیان کرد: نکته دیگر اینکه واقعاً در این تفسیر زیاد گویی وجود ندارد، ما در تفاسیرمان زیاده گویی داریم، یعنی یک مطلب واحد در طول یک دوره تفسیر بارها تکرار می شود. شما وقتی به تفاسیر مختلف مراجعه کنید می‌بینید که مفسر یک مطلب را در طول تفسیر چند جلدی، بارها و بارها تکرار کرده است حال آنکه در تفسیر معاصرانه قرآن کریم، شاهد این تکرار مکررات نیستیم. بنابراین هر نکته فقط یک جا بیان می‌شود. از این رو آنچه که ما از آن به «ایجاز» تعبیر می‌کنیم به خوبی در این اثر رعایت شده است و البته این «ایجا» هرگز «مخل» هم نیست و اخلالی در مطلب وارد نمی‌کند.
او اضافه کرد: نکته دیگری که از نظر من خیلی مهم است این است که در این تفسیر، هر مطلبی که در جاهای دیگر به آن ارجاع داده شده است؛ این نکته را جا به جا ذکر می‌کنند. یعنی شما علاوه بر اینکه در یک موضوع یک نکته را می‌فهمید اگر بخواهید درباره نکات مرتبط با این موضوع در جاهای دیگر تفسیر هم اطلاعات بیشتری پیدا کنید در داخل یک پرانتز آن نکات را به شما نشان می‌دهند؛ لذا شما هر وقت که بخواهید به یک بحثی را تفصیل یا عمق بیشتر بدهید یا مطالب زائد بر آن را هم مطالعه کنید، می‌توانید از این ارجاعات به راحتی استفاده کنید.
سلسله مقالات مکمل
ملکیان در ادامه سخنان خود گفت: نکته بعدی این است که دراین کتاب در عین حالی که تفسیر آیه با آیه صورت گرفته است اما نویسندگان این در آخر کار، سلسله مقالاتی را گردآوری کرده‌اند که یک دید موضوعی از قرآن را به خواننده ارائه می دهد؛ البته حجم این دید موضوعی اگرچه به اندازه تفسیر ترتیبی نیست اما خود این که در یک تفسیر هم از منظر ترتیبی و هم از منظر موضوعی به قرآن نگاه کنیم، یک امتیاز قابل توجه است.
او تأکیدکرد: گردآورندگان این تفسیر همه سنت گرا هستند، اما سنت‌گرایانی‌اند که از دنیای جدید، عالم مدرنیته و مدرنیسم بی‌خبر نیستند. بنابراین تا حدی حساسیت‌های یک انسان امروزی را در نظر می‌گیرند؛ به این معنا که سعی می‌کنند اگر مطلبی در قرآن، ظاهرش با عقلانیت جدید یا با اخلاق جهانی و حقوق بشر ناسازگار است آن ناسازگاری را در نظر خوانندگان تخفیف دهند، یعنی به تعبیر دیگر اگر تعارض در یکی از آموزه‌های قرآن با این سه عنوان که عرض کردم وجود دارد، این تعارض را تا حد توان خود حل و رفع می‌کنند؛ اما اینکه آیا موفق شده‌اند یا نه داستان دیگری است و من در مقام نقد این کتاب نیستم. اما این نکته را بیان می‌کنم که این افراد نهایت دفاعی که از قرآن می‌توان انجام داد را انجام داده‌اند. یعنی با استفاده از میراث فرهنگی این چهارده قرن نهایت آنچه که می‌شد بیان کرد را برای خواننده امروزی بیان کرده‌اند اما اینکه خواننده امروزی این مطالب را می پذیرد یا نمی پذیرد باز باید در جای خود مورد بررسی قرار بگیرد.
چندنکته برای تأمل بیشتر خوانندگان
ملکیان در بخش پایانی سخنان خود گفت: چند نکته را برای تامل بیشتر خوانندگان باقی می‌گذارم تا درباره آن بیشتر فکر کنند: یکی اینکه آیا واقعاً تجددگرایی و بنیادگرایی آن مقدار که ادعا شده به همین مقدار از اسلام دور است و واقعاً اسلام این قدر با تلقی سنت‌گرایان نزدیک است یا اینکه تا حدودی در نزدیکی سنت گرایی به اسلام واقعی و دوری تجدد گرایی و بنیادگرایی از اسلام مبالغه شده است.
او ادامه داد: نکته دوم اینکه آیا در این کتاب اهمیتی که آموزه‌های قرآنی دارند، تناسبشان با شرحی که درباره هر آموزه هست رعایت شده است یا نه؟ چون همه مطالبی که در قرآن کریم آمده، به لحاظ اهمیت در یک درجه قرار ندارند، لذا یک تفسیر خوب به گمان بنده تفسیری است که وقتی به آیاتی می‌رسد که آموزه‌های مهم تر را مطرح می‌کند، درنگش بیشتر باشد و وقتی به آیاتی می‌رسد که آموزه‌های کم اهمیت تر را نقل می‌کند، به آنها کمتر بپردازد. قدمای ما از قدیم الایام معتقد بودند که همه آیات قرآن هم وزن نیستند. حال آیا واقعاً مفسران در این تفسیر این نکته را رعایت کرده‌اند و تناسب میان کمیت شرح یک آیه و کیفیت اهمیت آن را مورد توجه قرار داده‌اند؟
این استاد فسلفه اخلاق تأکید کرد: در هر حال آنچه که با قاطعیت می گویم این است که اگر می‌خواهید یک تفسیر قرآن از میان تمام تفاسیر قرآنی که در طول تاریخ نوشته شده است را مطالعه کنید، آن تفسیر، کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم است، البته به دلیل ویژگی‌هایی که بیان کردم در تفاسیر دیگر نیست، با این که مواد خام این تفسیر از دل ۴۰ تفسیر سنت گرایانه بیرون آمده است.
او در پایان گفت: امیدوارم دوستان با تأمل بیشتری به این تفسیر بپردازند؛ چه کسانی که قرآن را می پذیرند، چه کسانی که قرآن را نمی‌پذیرند، چه کسانی که به اسلام عقیده دارند و چه کسانی که به اسلام عقیده ندارند.
مصطفی ملکیان استاد و پژوهشگر فلسفه اخلاق و دین که ویراستار ترجمه فارسی کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم است در این برنامه طی سخنانی گفت: کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم که با ترجمه انشاءالله رحمتی به زبان فارسی ترجمه شده، تفسیری است با این چند مشخصه که خدمتتان عرض می‌کنم: نکته اول اینکه این تفسیر، تفسیری نیست که یک مفسر خاص بر قرآن نوشته باشد، بلکه چهار نفر از اسلام شناسان و قرآن پژوهان غربی آن را به صورتی که خواهم گفت گردآوری کرده‌اند؛ این چهار نفر عبارتند: از خانم ماریا دکاکه که یک مسلمان آمریکایی است، آقای جوزف لومیارد که ایشان هم مسلمان آمریکایی است، آقای جانر دگلی که یک مسلمان قفقازی تبار آمریکایی است و آقای محمد رُستم که یک آسیایی تبار آمریکایی است. این چهار اسلام‌شناس زیر نظر و اشراف دکتر سید حسین نصر این تفسیر را گردآوری کرده‌اند.
او ادامه داد: طریقه گردآوری نویسندگان هم اینگونه است که ابتدا در میان تفاسیری که در طول تاریخ بر قرآن کریم نوشته شده‌اند، دو دسته از تفاسیر را کنار گذاشته‌اند: یکی تفاسیری که سبقه‌های اسلام بنیادگرایانه در آنها وجود داشته و یکی تفاسیری که سابقه اسلام تجدد گرایانه (یا تفاسیر روشنفکران دینی) در آن ها وجود داشته است. لذا تفاسیری که این دو را دارند این‌ها را به طور کامل کنار گذاشته‌اند و فقط به تفاسیری پرداخته‌اند که در آن مفسرین به اسلام سنت گرایانه قائلند. بنابراین آن دو دسته تفاسیر ملحوظ نظر نیستند؛ البته شکی نیست که اگر هم آن دو دسته تفاسیر به حساب می‌آمدند، تعداد آنها به لحاظ کمی خیلی کمتر از تفاسیر سنت‌گرایان‌اند که در این اثر مورد توجه بوده‌اند.
ملکیان افزود: کار دومی که انجام داده‌اند این است که از میان تفاسیر سنت گرایانه 40 تفسیر را انتخاب کرده‌اند که این‌ها در طول تاریخ از جمله مهمترین تفاسیر قرآن کریم از منظر سنت گرایان‌اند. بنابراین بر مبنای این ۴۰ تفسیر هرآنچه که می‌خواستند درباره یک آیه از قرآن بیان کنند استخراج کرده‌اند، البته به این معنا که درباره هر آیه از قرآن همه تفاسیر در این چهل تفسیر را کنار هم نهاده‌اند و آنچه که به نظر آنها پذیرفتنی ترین تفسیر است {را} آورده‌اند. البته گاه پذیرفتنی ترین تفسیر یک تفسیر بوده و گاهی دو یا سه تفسیر؛ اما بالاخره پذیرفتنی ترین تفاسیری که از یک آیه شده را از میان این 40 تفسیر گردآوری کرده‌اند؛ از این نظر این کتاب تفسیری نوشته یک مفسر خاص نیست بلکه گزیده بهترین تفاسیر سنت‌گرایان است البته از منظر این چهار گردآورنده و سرویراستار آن، دکتر سید حسین نصر.
وجه صرفه جویانه کتاب
این استاد فلسفه دین ادامه داد: نکته دیگری که باید بیان کنم این است که این تفسیر علاوه بر اینکه تفسیر قرآن است، گزیده‌ای از تفاسیر نیز هست و چون گزیده‌ای از تفاسیر است، یک وجه صرفه جویانه هم در آن ملحوظ است، به این معنا که شما انصافا اگر بخواهید این حجم از اطلاعات را کسب کنید، خیلی باید وقت و نیروی بیشتری صرف کنید تا حالا که این کتاب را مطالعه می‌کنید.
چند نکته مهم درباره ارزش داوری اثر
ملکیان در ادامه سخنان خود گفت: اما چند نکته مهم درباره ارزش داوری این تفسیر هم قابل توجه است: این تفاسیر فقط با مشرب سنت گرایانه گردآوری شده‌اند بنابراین تقریباً هیچ نکته‌ای در این تفسیر نمی‌بینید که در آن سخنی از تجدد گرایان دینی یا بنیادگرایان باشد و اگر بخواهم نظرم را درباره این تفسیر بیان کنم باید بگویم که این تفسیر در محدوده خودش بهترین است، اما از لحاظ اینکه آن دو دسته تفاسیر در آن نیامده است که البته نیامدن آنها مسلما از نظر سرویراستار و نویسندگان وجهی داشته است؛ از این لحاظ این تفسیر دارای نقصان است.
او افزود: سرویراستار محترم در مقدمه کتاب به دو نکته اشاره کرده‌اند که چه بپذیریم و چه نپذیریم؛ این دو نکته نشان می‌دهند که ایشان درصدد بوده‌اند تا یک علت مخففه‌ای برای این نوع نقصان پیدا کنند: نکته اول اینکه بیان کرده‌اند اصولاً بیشتر مسلمین در طول تاریخ سنت گرا بوده‌اند نه تجدد گرا و بنیادگرا. نکته دوم اینکه اصلاً فهم درست از قرآن را فقط سنت‌گرایان دارند و آن دو دسته دیگر فهم درستی از قرآن و فرهنگ دینی ندارند. دکتر نصر این دو نکته را دو علت مخففه تلقی کرده‌اند که در حقیقت چرا آن دو دسته تفاسیر در این اثر ملحوظ نشده‌اند.
در این تفسیر زیاد گویی وجود ندارد
ملکیان در ادامه بیان کرد: نکته دیگر اینکه واقعاً در این تفسیر زیاد گویی وجود ندارد، ما در تفاسیرمان زیاده گویی داریم، یعنی یک مطلب واحد در طول یک دوره تفسیر بارها تکرار می شود. شما وقتی به تفاسیر مختلف مراجعه کنید می‌بینید که مفسر یک مطلب را در طول تفسیر چند جلدی، بارها و بارها تکرار کرده است حال آنکه در تفسیر معاصرانه قرآن کریم، شاهد این تکرار مکررات نیستیم. بنابراین هر نکته فقط یک جا بیان می‌شود. از این رو آنچه که ما از آن به «ایجاز» تعبیر می‌کنیم به خوبی در این اثر رعایت شده است و البته این «ایجا» هرگز «مخل» هم نیست و اخلالی در مطلب وارد نمی‌کند.
او اضافه کرد: نکته دیگری که از نظر من خیلی مهم است این است که در این تفسیر، هر مطلبی که در جاهای دیگر به آن ارجاع داده شده است؛ این نکته را جا به جا ذکر می‌کنند. یعنی شما علاوه بر اینکه در یک موضوع یک نکته را می‌فهمید اگر بخواهید درباره نکات مرتبط با این موضوع در جاهای دیگر تفسیر هم اطلاعات بیشتری پیدا کنید در داخل یک پرانتز آن نکات را به شما نشان می‌دهند؛ لذا شما هر وقت که بخواهید به یک بحثی را تفصیل یا عمق بیشتر بدهید یا مطالب زائد بر آن را هم مطالعه کنید، می‌توانید از این ارجاعات به راحتی استفاده کنید.
سلسله مقالات مکمل
ملکیان در ادامه سخنان خود گفت: نکته بعدی این است که دراین کتاب در عین حالی که تفسیر آیه با آیه صورت گرفته است اما نویسندگان این در آخر کار، سلسله مقالاتی را گردآوری کرده‌اند که یک دید موضوعی از قرآن را به خواننده ارائه می دهد؛ البته حجم این دید موضوعی اگرچه به اندازه تفسیر ترتیبی نیست اما خود این که در یک تفسیر هم از منظر ترتیبی و هم از منظر موضوعی به قرآن نگاه کنیم، یک امتیاز قابل توجه است.
او تأکیدکرد: گردآورندگان این تفسیر همه سنت گرا هستند، اما سنت‌گرایانی‌اند که از دنیای جدید، عالم مدرنیته و مدرنیسم بی‌خبر نیستند. بنابراین تا حدی حساسیت‌های یک انسان امروزی را در نظر می‌گیرند؛ به این معنا که سعی می‌کنند اگر مطلبی در قرآن، ظاهرش با عقلانیت جدید یا با اخلاق جهانی و حقوق بشر ناسازگار است آن ناسازگاری را در نظر خوانندگان تخفیف دهند، یعنی به تعبیر دیگر اگر تعارض در یکی از آموزه‌های قرآن با این سه عنوان که عرض کردم وجود دارد، این تعارض را تا حد توان خود حل و رفع می‌کنند؛ اما اینکه آیا موفق شده‌اند یا نه داستان دیگری است و من در مقام نقد این کتاب نیستم. اما این نکته را بیان می‌کنم که این افراد نهایت دفاعی که از قرآن می‌توان انجام داد را انجام داده‌اند. یعنی با استفاده از میراث فرهنگی این چهارده قرن نهایت آنچه که می‌شد بیان کرد را برای خواننده امروزی بیان کرده‌اند اما اینکه خواننده امروزی این مطالب را می پذیرد یا نمی پذیرد باز باید در جای خود مورد بررسی قرار بگیرد.
چندنکته برای تأمل بیشتر خوانندگان
ملکیان در بخش پایانی سخنان خود گفت: چند نکته را برای تامل بیشتر خوانندگان باقی می‌گذارم تا درباره آن بیشتر فکر کنند: یکی اینکه آیا واقعاً تجددگرایی و بنیادگرایی آن مقدار که ادعا شده به همین مقدار از اسلام دور است و واقعاً اسلام این قدر با تلقی سنت‌گرایان نزدیک است یا اینکه تا حدودی در نزدیکی سنت گرایی به اسلام واقعی و دوری تجدد گرایی و بنیادگرایی از اسلام مبالغه شده است.
او ادامه داد: نکته دوم اینکه آیا در این کتاب اهمیتی که آموزه‌های قرآنی دارند، تناسبشان با شرحی که درباره هر آموزه هست رعایت شده است یا نه؟ چون همه مطالبی که در قرآن کریم آمده، به لحاظ اهمیت در یک درجه قرار ندارند، لذا یک تفسیر خوب به گمان بنده تفسیری است که وقتی به آیاتی می‌رسد که آموزه‌های مهم تر را مطرح می‌کند، درنگش بیشتر باشد و وقتی به آیاتی می‌رسد که آموزه‌های کم اهمیت تر را نقل می‌کند، به آنها کمتر بپردازد. قدمای ما از قدیم الایام معتقد بودند که همه آیات قرآن هم وزن نیستند. حال آیا واقعاً مفسران در این تفسیر این نکته را رعایت کرده‌اند و تناسب میان کمیت شرح یک آیه و کیفیت اهمیت آن را مورد توجه قرار داده‌اند؟
این استاد فسلفه اخلاق تأکید کرد: در هر حال آنچه که با قاطعیت می گویم این است که اگر می‌خواهید یک تفسیر قرآن از میان تمام تفاسیر قرآنی که در طول تاریخ نوشته شده است را مطالعه کنید، آن تفسیر، کتاب تفسیر معاصرانه قرآن کریم است، البته به دلیل ویژگی‌هایی که بیان کردم در تفاسیر دیگر نیست، با این که مواد خام این تفسیر از دل ۴۰ تفسیر سنت گرایانه بیرون آمده است.
او در پایان گفت: امیدوارم دوستان با تأمل بیشتری به این تفسیر بپردازند؛ چه کسانی که قرآن را می پذیرند، چه کسانی که قرآن را نمی‌پذیرند، چه کسانی که به اسلام عقیده دارند و چه کسانی که به اسلام عقیده ندارند.
نظر شما