به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) اثر حاضر با عنوان «تقریرهای رقیب درباره مدرنیته ایرانی: اعتراض و وفاداری»، کنکاشی فکری پیرامون دیدگاه برخی از مهم‌ترین روشنفکران ایرانی از حدود دهه 1340 خورشیدی تا دوران پساانقلابی نسبت به مدرنیته غربی و تجلیات آن در جامعه ایرانی است.

در طول تاریخِ تحولات ایران، روشنفکران بیش از دیگر صنف­‌ها و گروه­‌های اجتماعی نسبت به مدرنیته غربی و امکان یا امتناع گسترش آن در جامعه ایرانی واکنش نشان داده‌­اند. این اثر طبق برخی معیارها بر دیدگاه‌‏های سیداحمد فردید، سیدحسین نصر، رضا داوری‏ اردکانی، داریوش شایگان، عبدالکریم سروش و فرهنگ رجایی تمرکز دارد. نویسنده واکنش‌‏های این طیف از روشنفکران را ذیل دو روایت «اعتراض» و «وفاداری» به مدرنیته تجزیه و تحلیل کرده است؛ با این باور که جدال اصلی جامعه امروز ایران همچنان جدال «سنت و مدرنیته» است و تأمل در بحران‏‌های موجود در حوزه‏‌های دوگانه «سیاست داخلی» و «سیاست خارجی» در جامعه سیاسی ایران نشانگر چنین وضعیتی است.

در این شرایط ضرورت تلاش روشنفکران و اهل اندیشه برای حل و فصل منطقی و معقول چنین جدالی پررنگ‌تر می‌شود. از نظر نویسنده تعارض میان مدرنیته و پُست‏ مدرنیسم برای ما ایرانیان، به‌ عنوان جامعه‏‌ای در حال گذار، مسئله‏‌ای فرعی و کم ‏اهمیت به شمار می‏‌آید. همان‌طور که می‏‌دانیم، برخی از روشنفکران معاصر ایرانی منتقدان رادیکال مدرنیته غربی‌اند و از آن عبور کرده یا حداقل در مقامِ نظر چنین ادعایی دارند. آنها از اندیشه‏‌های «پسا» و به‏ خصوص اندیشه پسامدرن بسیار تأثیر پذیرفته‌‏اند و در نقد مدرنیته از برنامه‏‌های پژوهشی و دستورکارهای فکری متفکرانی مانند دریدا، فوکو، لیوتار، بودریار، بدیو، رانسیر و... بهره جسته‏‌اند. طرفداران این گرایش با ترجمه و تألیف و نشر چنین آثاری تلاش دارند تفکر پُست‏ مدرن را در فضای فرهنگی و روشنفکری جامعه ایرانی گسترش دهند. علی‌رغم تلاش‏‌های ارزشمند این طیف از روشنفکران در معرفی آثار و ادبیات این حوزه به جامعه روشنفکری، به نظر می‏‌رسد اندیشه پُست‌مدرن بیش از آنکه مسئله محوری جامعه ایرانی باشد، صورت‌بندی جوامع معاصر غربی و پساصنعتی در دوره سرمایه‏داری متأخر است و دامن زدن به این نوع مباحث ما را از آگاهی نسبت به مُشکله اصلی، یعنی «جدال سنت و مدرنیته»، و تلاش برای گسترش مدرنیته در جامعه ایرانی که امروزه بیش از هر دوره‌­ای بدان احساس نیاز می‌شود، باز می‌‏دارد.

در بخشی از پیشگفتار کتاب آمده است: «داریوش آشوری، روشنفکر و زبان‏شناس معاصر، در نقد گسترش تفکر پُست ‏مدرن در ایران می‏گوید: «نمی‌‏‌توانیم با بحث پُست­ مدرنیته مسئله خودمان را بفهمیم، چرا که پُست­ مدرنیته را نمی‌‏‌توانیم مطرح کنیم، مگر اینکه مدرنیته را بشناسیم. ما مدرنیته را هنوز نمی‌‏‌شناسیم و نمی‌‏توانیم هر دو را هم‏زمان بشناسیم؛ یعنی هم بخواهیم دستاوردهای مدرنیته را بشناسیم و به اجرا بگذاریم و هم هم‏زمان آن را نقد کنیم. ما هنوز به اینجا نرسیده‌‏ایم و نمی‌‏توانیم بدون دست‏یابی به دستاوردهای مدرنیته از روی آن جهش کرد.» (آشوری، 299:1375) رامین جهانبگلو نیز در نقد رویکرد پسامدرنیسم ایرانی می‌‏نویسد: «لغزش روشنفکران ایرانی به پسامدرنیسم را نباید به­‏ عنوان پیشرفت در اندیشه مدرن قلمداد کرد. شرایط پسامدرن را باید به‏عنوان پیامد فروپاشی عقلانیت انتقادی در میان اکثریت روشنفکران ایرانی دانست.» (جهانبگلو،ب، 84:1384-82). در دیدگاه جهانبگلو ما نمی‌‏توانیم از روی دره‌ای که دره مدرنیته نام دارد، پرش کرده و وارد عصر پُست‌مدرن شویم؛ زیرا احتمال سقوط به قعر دره وجود دارد. در چنین شرایطی، نویسنده این سطور نیز معتقد است که ایجاد میان‏بُر از یک جامعه سنتی و مدرن ‏نشده، مانند جامعه ایران، به سمت پُست‏ مدرنیسم بیشتر نوعی «توهمِ شناختی» است. به تعبیر دیگر، استفاده از مفهوم یا «وضعیت پُست‏ مدرن» در متن کنونی جامعه ایران معنای چندانی ندارد. زیرا ویژگی اصلی اندیشه پست‌مدرن در قرائت بسیاری از متفکران آن، نوعی خصم شدید علیه عقلانیت، سوژه‏گی، کارگزاری و فاعل‏شناسای مدرن است؛ خصمی که جامعه امروز ما به آن نیاز چندانی ندارد. بر عکس، جامعه امروز ما بیش از هر زمانی نیازمند عقلانیت، سوژه‏گی و کنشگریِ آگاهانه کارگزاران انسانی در مقابل ساختارهای سلطه و قدرت است.»

به هر ترتیب، اهمیت مدرنیته به مثابه الگویی همچنان مطلوب، و مدرن‏سازی ساختارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جهت حل و فصل معضلات امروز جامعه ایران در عرصه‌­های داخلی و بین‏‌المللی، نویسنده را وادار ساخته تا صرفاً به دو روایت اعتراضی و وفادارانه پیرامون جدال سنت و مدرنیته بپردازد. برای بررسی چنین دیدگاه­‌های متعارضی بر جنبه­های «روش ­شناختی» و «معرفت­‌شناختی» موضوع، به‌ طور هم‌زمان، تأکید شده است. از حیث روش‌شناسی بر رویکردهایی مانند «هرمنوتیک متن‏ محورِ» در روایت پل ریکور و «جامعه‌­شناسی تاریخی» در روایت متفکرانی مانند تدا اسکاچپول، دنیس اسمیت و... تمرکز شده است.

از حیث معرفت‏شناسی نیز سه دیدگاه فلسفی معاصر، از مارتین هایدگر، کارل پوپر و چارلز تیلور که به ترتیب و طبق تعاریف رایج به مکاتبی مانند پدیدارشناسی، لیبرالیسم و جماعت‏گرایی/ اجتماع‏گرایی تعلق دارند، به ‌­عنوان چهارچوب نظری بحث به‌کار گرفته شده است. به نظر می‏‌رسد ترکیب چنین رهیافت‌­ها و اندیشه­‌هایی از موضوعات بدیع اثر حاضر است. نویسنده تلاش کرده تا حد امکان اثری روشمند در این حوزه تولید کند و مطالب تازه­ای به ادبیات این حوزه بااهمیت بیفزاید. پرداختن به اندیشه چارلز تیلور، فیلسوفِ اجتماع­گرای معاصر، برای فهم فضای فکری روشنفکران معاصر ایرانی، گامی در جهت عبور از دوگانه هایدگر- پوپریِ رایج در جامعه روشنفکری ایران است که در این اثر برای نخستین بار مطرح شده است. به نظر می­‌رسد کاربستِ اندیشه تیلور، در کسوتِ متفکری کاتولیک، متعهد به اصول دینی و البته تجددخواه در عین توجه به پلشتی­‌های آن، برای مطالعه روشنفکری معاصر بصیرت‌­های جدیدی را در اختیار ما قرار می­‌دهد. به هر صورت، با ابتنای بر چنین مباحث و رویکردهایی نویسنده به بررسی دیدگاه‌­های روشنفکران ایرانی مذکور در مواجهه با مدرنیته غربی و ابعاد مختلف آن پرداخته است.

یافته‏‌های این بررسی نشانگر آن است که نگرش روشنفکران موردنظر را می‏‌توان در قالب دو روایت اعتراضی و وفادارانه نسبت به مدرنیته و تجلیات آن در جامعه ایران دسته‏ بندی کرد. روایت اعتراضی به مدرنیته که از طرف روشنفکرانی مانند فردید، نصر و داوری‏اردکانی ظهور و بروز یافته است، منجر به ایجاد موانع فکری و سد راه فرایند مدرن‏سازی در جامعه ایرانی شده است. در مقابل روایت وفادارانه روشنفکرانی چون شایگان، سروش و رجایی، بی­آنکه در چاه ویل غرب‌زدگی بیفتند، زمینه‏‌های گسترش مدرنیته ایرانی را فراهم ساخته است. به سخن دیگر، اگر روشنفکران معترض با نگاه انتقادی و رادیکال خود نسبت به دنیای مدرن مانع از شکل‏ گیری پویایی‏‌های سیاسی و اجتماعی در سطح جامعه و سبب تقویت و گسترش حکومت محافظه‏کار و اقتدارگرا شده‌‏اند، روشنفکرانِ وفادار با اخذ رویکردی انتقادی نسبت به مدرنیته غربی ضمن توجه به اهمیت تحولات و پویایی‏‌های سیاسی و اجتماعی، سعی در گسترش دموکراسی و فرایندهای دموکراتیک در جامعه ایرانی دارند. به‏ طور کلی، این اثر موضوع خطیر و نام‏ آشنایی چون مدرنیته و اهمیت و ضرورت پرداختن به آن را در اندیشه معاصر ایران به بحث و بررسی گذاشته است. به زعم نویسنده، اگرچه بیش از یک قرن از طرح مسئله سنت و مدرنیته در ایران می‏‌گذرد، اما به جهت سیطره روندهای ناکارآمد و فرسوده در ایرانِ امروز هنوز می‌‏توان به طرح و پردازش این نوع موضوعات و تولید آثار و ادبیات جدید در حوزه مدرنیته ایرانی اقدام ورزید. پرداختن به چنین مباحثی باعث خواهد شد تا از یک‌سو با طرح دیدگاه‌­ها و مباحث جدید بتوان به تعمیق و گسترش مدرنیته و مدرن­ سازی در جامعه ایران پرداخت و از سوی دیگر، به شناخت موانع و محدودیت‌­ها در این حوزه همت گماشت. امیدواری نویسنده این است که اثر حاضر اولاً سهم ناچیزی در بازنویسی تاریخ تفکر مدرنیته ایرانی و ثانیاً در حل و فصل بحران­های موجود در جامعه امروز داشته باشد.