به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) مشکلات روزافزونی که در زندگی سیاسی و اجتماعی امروزی رخ می‌نماید و مواجهه انسان با آینده را به چالش می‌کشد تا حد قابل‌توجهی به عدم درک درست و واقع‌بینانه از ماهیت کنش‌های انسانی برمی‌گردد. موضوع خیالی‌بودن ماهیت محیط‌ها و کنش‌های سیاسی از مواردی است که مطالعه و بررسی آن می‌تواند به‌نوبه خود برای نیل به این واقع‌بینی کمک کند. چگونه می‌توان کنش‌های سیاسی را دارای ماهیّت تخیلی دانست و این درک چه تأثیری می‌تواند در حل مشکلات زندگی سیاسی داشته باشد. سیاست، که به‌هرحال و در بادی امر به گونه کاربرد زور مادی فهمیده می‌شود، چگونه می‌تواند با تخیل نسبت داشته باشد. حضور روزافزون تخیل در گستره و زوایای زندگی امروزی و همچنین اجتماعی‌شدن سیاست، که به‌نوعی به ارتباط آن با تخیل برمی‌گردد، انجام‌دادن کارهای پژوهشی جدی برای تبیین نسبت سیاست با خیال و همچنین درک دقیق‌تری از مفهوم تخیل سیاسی را ایجاب می‌کند. برای جامعه ما هم ضروری است که اول بستر معرفتی آن را در سنت اندیشه و فلسفه اسلامی مورد توجه قرار دهد و نیز به طور انضمامی تعیّن این مفهوم را در زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی و متناسب با آن مداقه کند که به‌نوبه خود نیازمند تبارشناسی آن در سیر حرکت تاریخی جامعه است.

درک و تبیین «تخیل سیاسی» متناسب با دریافت اسلامی از خیال و متناسب با زیست‌جهان تاریخی ایرانی ـ اسلامی مسئله اصلی مورد نظر این نوشتار است. هدف آن است که بتوان تمهیدی نظری متناسب با زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی در جهت ایجاد تلقی شایسته از تخیل سیاسی را ارائه کرد.

به اعتقاد مولف اثر در مقدمه کتاب، توفیق در بررسی مناسبت بین سیاست و تخیل و اینکه درک نسبت مزبور و برقراری ارتباط معنایی بین مقوله سیاست و تخیل امکان‌پذیر شود و آثار مترتب بر آن هم قابل‌تبیین شود مستلزم ارائه تصور روشنی از هر دو مفهوم و همچنین تبیین مصادیقی است که این نسبت را نشان دهند. معارف فلسفی یا به طور مستقیم امکان فلسفی وجود تخیل سیاسی و اینکه آیا می‌توان تخیل و سیاست را عین یکدیگر دانست بررسی می‌کنند و یا اینکه بعضی از مباحث آن‌ها بستری برای درک آن است. هر چند درک‌های متفاوت سنت‌های فلسفی از مفهوم خیال به نتایج جداگانه‌ای در این‌باره منجر می‌شوند، برآمدن مسئله «نسبت تخیل و سیاست» را می‌توان حاصل رأی به تجرد نسبی خیال و همچنین اصالت وجود در چهارچوب مکتب حکمت متعالیه دانست.

پژوهش حاضر در چهارچوب حکمت متعالیه به عنوان عالی‌ترین دستاورد فلسفه اسلامی صورت می‌پذیرد و به‌ویژه به آرای امام خمینی (ره) از برجستگان این مکتب فکری و همچنین شاگرد ایشان، استاد شهید مطهری، نظر دارد.

در بخشی از مقدمه کتاب می‌خوانیم: «البته بررسی زمینه‌های فلسفی بحث تخیل سیاسی در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) با یک برداشت آزاد، عمومی و توأم با مقداری مسامحه از دیدگاه‌های فلسفی ایشان صورت خواهد گرفت تا امکان چنین بهره‌گیری از مبانی فلسفی برای تبیین مباحث اجتماعی فراهم آید. به نظر می‌رسد برای بهره‌گیری از اندیشه‌های فلسفی امام (ره) یا هر اندیشمند دیگری برای درک مفاهیم اجتماعی ناگزیر از یک برداشت آزاد و بدون موشکافی‌های دقیق خواهیم بود. امام خمینی (ره) به عنوان فقیه، فیلسوف، عارف و معلم اخلاق اندیشه‌پرداز و صاحب‌نظری بودند که دیدگاه‌های جدیدی در حوزه‌های گوناگون عرضه کردند. درعین‌حال، در مقام رهبری یک انقلاب بزرگ نیز ظاهر شدند و در طول تقریباً ده سال سازمان‌دهی کامل نظام سیاسی را انجام دادند و کشور و جامعه اسلامی را اداره کردند. امام خمینی (ره) اندیشمندی بود که عامل به اندیشه‌هایش هم بود و آن‌ها را در عمل نیز پیاده می‌کرد و تلفیق عمل و نظر در شخصیت ایشان موجب واقع‌بینانه‌بودن اندیشه‌های ایشان شده بود. اندیشه‌های امام خمینی (ره) در مناسبت با حوادث مهم انقلاب اسلامی قرار داشت و اندیشه سیاسی ایشان در واقع همان اندیشه انقلاب اسلامی است.

مفاهیم جدیدی که خصوصاً در سال‌های آخر عمر از طرف امام (ره) مطرح شد، به‌ویژه در حوزه علوم سیاسی، منحصربه‌فرد بود که نیازمند پژوهش‌های جدی در مورد آن‌ها هستیم. مفهوم ولایت فقهی خصوصا با تأکیدی که بر ولایت مطلقه فقیه انجام شد، مرز قایل‌شدن بین اسلام ناب محمدی (ص) و اسلام امریکایی، مفهوم «جنگ فقر و غنا»، نقش زمان و مکان در اجتهاد را می‌توان از موارد بارز آن ذکر کرد. البته بعضی از مفاهیم مثل مفهوم انقلاب هم با اینکه در ادبیات سیاسی جامعه سابقه داشتند، معنای جدیدی را در ادبیات امام (ره) پیدا کردند. شاید بتوان گفت که قدرت و استحکام اندیشه سیاسی، فلسفی و فقهی امام (ره) بود که جرئت آن را به ایشان داد تا در حوزه‌ای وارد شوند که خیلی از اندیشمندان اسلامی پرهیز از ورود به آن داشتند. چیزی که به نظر نقطه‌قوت اندیشه‌های سکولار به حساب می‌آمد اینک عرصه میدان‌داری و اندیشه‌ورزی بزرگ‌ترین رهبر دینی در دنیای معاصر شده بود. امام (ره) با طرح چنین اندیشه‌هایی واقع‌بینانه‌ترین نظر را برای تبیین تحولات سیاسی و اجتماعی عرضه کردند. این نظریات درعین‌حال آرمان‌گرایانه هم بودند و مهم‌تر از همه آنکه بر بنیان‌های قویم دینی استواری داشت. تکیه بر بعضی از ابتکارهای فلسفی امام راحل می‌تواند زمینه‌های فلسفیِ طرح این نظریات را مورد بررسی قرار دهد.

به‌هرحال، نظام معرفتی هر جامعه‌ای و در زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی منظومه فکر اندیشه سیاسی اسلامی در شکل‌گیری تخیلاتِ با ماهیت سیاسی تعیین‌کننده است. آن‌گونه که فرهنگ عزاداری بر سالار شهیدان و جایگاه اندیشه انتظار فرج مهدی موعود (عج) سیاست و جامعه اسلامی ایران را هویت می‌دهد. چنین مبنایی برای تخیل سیاسی می‌تواند بین آن و مسائل انضمامی حیات فردی و جمعی انسان ایرانی نسبتی وثیق برقرار کند و به‌نوبه خود به امکان تحقق تخیل سیاسی و کارآیی آن در حل معضلات فردی و اجتماعی و ایفای نقش آن در پیشرفت و اداره جامعه کمک کند و به کارآمدی در اندیشه سیاسی، جامعه و خصوصاً در نهادهای سیاسی منجر می‌شود.

فهم جایگاه تخیل سیاسی دریچه‌ای است به فهم جنبه‌های مهمی از نحوه شکل‌گیری جامعه امروزی ایران و امکان تحولاتی که می‌تواند در چشم‌انداز آتی آن رخ دهد. البته به مرحله اجرا درآوردن آثار عملی و اجتماعی تخیل سیاسی و احکام ناشی از آن هم اهمیت جدی دارد. چنین دستاوردی منوط به تحقق تخیل متناسب با زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی است. زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی ساخته‌شده تخیل سیاسی است و تخیل سیاسی هم در بستر آن معنی پیدا می‌کند. در دوران انقلاب اسلامی وقتی جریان جنگ تحمیلی هشت‌‌ساله با تعبیر «جنگ فقر و غنا» تخیل می‌شود، می‌توان گفت که تخیل سیاسی متناسب با زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی اتفاق افتاده است. زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی هویت امروزین ایرانی است که مقدمات تاریخی تکوین خود را سپری کرده است و به‌ویژه با انقلاب اسلامی شناخته می‌شود. این هویت در آستانه دهه پنجم پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در نسبت با تحولات سیاسی و اجتماعی معاصر، پیشرفت‌ها و مشکلات جامعه ایرانی، نسل‌ها و اندیشه‌های جدید، ظهور توانمندی‌ها و امکانات نوین حکومت اسلامی و همچنین عکس‌العمل‌های مثبت و منفی جوامع و کشورهای دیگر قرار دارد.

گفتنی است توجه به مفهوم «تخیل سیاسی» مراحل آغازین خود را سپری می‌کند. شاید در ادامه توجه‌های شایسته‌ای که به تخیل اجتماعی انجام شده است بتوانیم انتظار اقبال بیشتری به بحث تخیل سیاسی داشته باشیم. البته پژوهش‌های مربوط به اتوپیاها، مبانی فلسفی تخیل و امکان تخیلی دانستن «هویت ملی» را می‌توان از پیشینه‌های کلی این کار تلقی کرد. همچنین دیدگاه‌های گوناگونی که در مورد درک و تعریف مفهوم «ما»ی ایرانی و به تعبیر دیگر زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی در زمانه کنونی وجود دارد و این قلم به دنبال قضاوت در مورد آن‌ها نیست و بلکه سعی می‌کند با قرائت خود در این زمینه ورود کند.

عنوان تخیل سیاسی و بررسی نسبت سیاست با خیال ممکن است ثقیل، نامأنوس و تا حدی تعجب‌برانگیز به نظر آید و یا اینکه باعث آشفتگی و بی‌مبناشدن سیاست تلقی شود. اگر خیال را متعلق به حوزه خصوصی و در ماهیت خود بدون نظم و مبانی عقلی و واقعی بدانیم و برعکس سیاست را متعلق به حوزه جدی اجتماع و دارای مبانی قابل‌درکی تعریف کنیم، چنین تلقی حاصل خواهد شد. خیال به این معنی پدیده‌ای در عرض سایر پدیده‌های طبیعی و محسوسات عالم قرار دارد که در کنار درک آن پدیده‌ها و علاوه‌بر آن‌ها به درک پدیده‌های خیالی هم موفق می‌شویم و شاید در دسترس همه نباشد. افرادی چون هنرمندان، علاوه‌بر درک محسوسات، قدرت ارتباط با عالم خیال را هم دارند و بر اثر آن به کار هنری می‌پردازند.

اما تخیلی که در این پژوهش مورد نظر است خودسرانه یا خیال‌بافی و تجسم ذهنی نیست، بلکه تجربه وجودی و امر واقعی است. تخیل با توهم و هوس‌بازی هم تفاوت دارد. توهم یک امر عارضی و بیماری است و باعث عدم توان تمیز میان امر واقعی و غیر‌واقعی می‌شود و نوعی گریز از واقعیت است. به‌ویژه باید بین تخیل سیاسی و خیال‌بافی در سیاست فرق قایل شد. تخیل اصولاً فراتر از عالم ذهن قرار دارد و از لحاظ فلسفی به ‌عنوان مرحله‌ای از سه ساحت اصلی تشکیل‌دهنده تجربه انسانی یک وضعیت اساسی و حقیقی از خود واقعیت است. این مرحله است که بدن خیالی و برزخی انسان را محقق می‌کند که پس از مرگ هم باقی می‌ماند. رسیدن به مرتبه خیال و برزخ غیر از تصور ذهنی صورت‌های خیالی است که واقعیتی ندارند.

تخیل ظرفیت والایی است که انسان به اتکای آن می‌تواند به درک واقعی از معنای باطن و حقیقت پدیده‌ها به جای ادراک حسی صرف دست یابد. بدون قوه تخیل نمی‌توان جهان پیرامون، گذشته و آینده را ادراک کرد. تخیل فرآیندی ضروری و قابل‌پیش‌بینی است که با تجربه وجودی و تصویرسازی متناسب با آن بنای زندگی را می‌سازد. خیال عمق گریزناپذیر واقعیت طبیعی و عبارت از محتوای اصلی آن است و این‌گونه نیست که با کنار‌زدن پرده خیال به واقعیت رسیده شود. تخیل روحی است که عناصر ظاهری طبیعت را در کنار یکدیگر نگه می‌دارد و انسجام می‌دهد. برای شناخت موجودات خارجی باید آن‌ها را به عنوان امور خیالی دید و محسوسات در فضای خیالی که ایجاد می‌شود واقعی‌تر دیده می‌شوند. با تخیل، واقعیات ساخته آدمی به رسمیت شناخته می‌شود و بلکه میزان واقعیت می‌‌شود. واقعیت در نسبت با انسان و تلاش او فهمیده می‌شود و با تخیل به دست می‌آید. تخیل گذرگاهی برای تعریف واقعیت‌های جدید است که بدون واسطه عنصر خیال هرگز به واقعیت عینی تبدیل نمی‌‌شود.»

به این ترتیب، بخش اول کتاب در سه فصل به مبانی نظری تخیل سیاسی می‌پردازد. ابتدا در فصل اول تلاش می‌شود تا درک روشن‌تری را از جایگاه هستی‌شناختی تخیل در فلسفه اسلامی و نسبت آن با عقل عملی و سیاسی ارائه شود. در ادامه با فصل دوم سعی می‌کنیم تا وسعت نظری را در مورد جایگاه تخیل در زندگی فرهنگی و اجتماعی انسان ایجاد کنیم و به ابعاد گوناگون این بحث توجه دهیم. این فصل، با عنوان انسان‌شناسی مبتنی بر تخیل و نیز توجه به تخیل اجتماعی و فرهنگی، تلاش دارد تا فضای بین‌رشته‌ای و هویتی بحث را نمایان سازد. سپس فصل سوم در پی آن است که ماهیت حقوقی تخیل سیاسی را مورد توجه قرار دهد و ایمان و آزادی را به گونه دو وجهه اصلی آن مطرح کند. بخش دوم کتاب نیز در چهار فصل، ویژگی‌های تخیل سیاسی را در نظام اندیشه اسلامی بررسی می‌کند. به این ترتیب، شکل‌گیری تخیل با حضور سیاسی زنان و مدینه مبتنی بر قرارداد و اخوت ایمانی بحث فصل اول است. در فصل دوم هم ماهیت غمگنانه تخیل سیاسی با توجه به مصیبت عاشورا را بررسی می‌کنیم. فصل سوم این نوشتار، تدریجی‌بودن تخیّل سیاسی و نسبت آن با انتظار آینده و قیام مهدوی (عج) را بررسی می‌کند. در ادامه هم فصل چهارم به یکی از مهم‌ترین ابتکارهای امام خمینی (ره) برای تبیین مناسبات کنونی جهان با تخیل مفهوم جنگ فقر و غنا می‌پردازد.

اما بخش سوم به دنبال آن است که جلوه‌های اصلی تحقق تخیل سیاسی در زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی را روشن کند که پنج فصل آتی کتاب را در بر می‌گیرد. فصل اول، انقلاب اسلامی ایران و پی‌ریزی تمدن نوین اسلامی را به عنوان یکی از جلوه‌های تخیل سیاسی در حوزه عمومی معرفی می‌کند و سعی می‌کند جایگاه آن را در عرصه اندیشه و عمل سیاسی تبیین کند. فصل دوم، شکل‌گیری ملیت‌ها را جلوه‌ای از تخیل سیاسی به عنوان کار ویژه وجودی یک جامعه در نظر می‌گیرد و نمونه اعلای آن در زیست‌جهان ایرانی و اسلامی را با تخیل ملیت ایرانی و پرسشی که در این‌باره با انقلاب اسلامی به وجود آمد نشان می‌دهد. فصل سوم هم تلاش دارد که ولایت مطلقه فقیه را به عنوان یک تخیل سیاسی و فقهی در زیست‌جهان ایرانی و اسلامی درک کند. قانون اساسی و نظام مدیریت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران نیز جلوه دیگر تخیل سیاسی ایرانی است که در فصل چهارم بررسی خواهد شد. در نهایت، حکمت عملی و پژوهش‌های علوم انسانی به مثابه تخیل سیاسی موضوع بحث فصل پنجم خواهد بود. جمع‌بندی مباحث کتاب هم سعی خواهد کرد که با ارائه تصویری از تحولات تاریخی هویت ملی ایرانی در دوران معاصر و موقعیت آن در شرایط زندگی امروزی تحقق تخیل سیاسی متناسب با زیست‌جهان ایرانی ـ اسلامی را آشکار سازد.
 
کتاب «تخیل سیاسی در زیست جهان ایرانی اسلامی» به بهای 40 هزار تومان منتشر شد.