به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ طبق آخرین آمار که به سال 1396 بازمی‌گردد، ۲۰ میلیون و ۷۳۰ هزار و ۶۲۵ نفر، یعنی ۲۵.۹ درصد از جمعیت کل کشور، در روستاها ساکن هستند.؛ بنابراین توسعه کتابخانه‌های روستایی و ترویج فرهنگ کتابخوانی در این مناطق یکی از دغدغه‌های مسئولان فرهنگی کشور و نهادهای مرتبط از جمله نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.

برای توسعه فعالیت کتابخانه‌های روستایی در برنامه‌های توسعه‌ای بعد از انقلاب که در سال 96 شاهد تصویب ششمین دوره آن بودیم، اعتباری مشخص برای توسعه و تاسیس کتابخانه‌های روستایی درنظر گرفته شده است. یکی دیگر از برنامه‌ها برای توسعه کتابخانه‌های روستایی، اجرای طرح‌های هادی روستایی است که به نظر می‌رسد طرح توسعه کتابخانه‌های عمومی در آن‌ها پررنگ و حتی مشخص نیست. سیامک محبوب، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این زمینه می‌گوید:«برای توسعه کتابخانه‌های روستایی خوب است که در طرح‌های هادی روستایی به طورمشخص به مساله تاسیس کتابخانه‌های عمومی و محل اعتبار و تامین آن اشاره شود.»
 
اعتبار مشخصی برای ایجاد کتابخانه‌های روستایی وجود ندارد
متاسفانه معضل  مهمی که برای توسعه و تاسیس کتابخانه‌های روستایی وجود دارد؛ این است که اعتبار ویژه‌ای برای توسعه کتابخانه‌های روستایی در برنامه‌ها و طرح‌های مختلف توسعه‌ای و فرهنگی  کشور وجود ندارد یا اگر بودجه‌ای در برنامه‌های فرهنگی برای اجرای طرح توسعه این کتابخانه‌ها در نظر گرفته می‌شود، در عمل تخصیص نمی‌یابد. این خلاء و کمبود حتی در قانون تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور _به عنوان متولی کتابخانه‌های عمومی کشور_ خود را نشان می‌دهد. مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور دراین زمینه می‌گوید: «در قانون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور محل توسعه کتابخانه‌های عمومی شهری از درآمد سهم نیم درصد شهرداری‌ها تامین می‌شود؛ درحالی که روستاها زیرمجموعه شهرداری‌ها محسوب نمی‌شوند، پس اعتبار توسعه این کتابخانه‌ها از کجا باید تامین شود؟»
 
برای حل این مشکل؛ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، واحد توسعه کتابخانه‌های روستایی را شهرستان فرض می‌کند و نهاد با توجه به درآمد هر شهرستان؛ مبلغی را هم به عنوان کمک برای تاسیس کتابخانه روستایی درنظر می‌گیرد؛ اما به‌صورت کلی؛ در قانون، پیش‌بینی دقیقی برای اعتبار توسعه کتابخانه‌های عمومی روستایی وجود ندارد.
 
اجرای طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی، تکلیف آینده توسعه کتابخانه‌های عمومی در قسمت‌های مختلف کشور را مشخص کرد؛ طرحی که برای شناسایی مناطق مستعد ایجاد کتابخانه در کشور از لحاظ نیاز، اهمیت، پراکندگی و تمرکز جمعیتی و برخی استانداردها تدوین شد و به صورت پایلوت در تهران و البرز به اجرا درآمد. این طرح باتوجه به بودجه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در نیمی از استان‌ها در حال انجام است و اصول کلی که بر اساس این طرح به‌دست آمده، اکنون مبنای تصمیم‌گیری در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.

693 کتابخانه روستایی نهادی در کشور فعالیت می‌کنند
به عنوان مثال در این  طرح، واحد توسعه کتابخانه‌های عمومی را دهستان در نظر می‌گیرند و بر اساس این دستورالعمل، باید در دهستان‌های بالای 2500 نفره، یک کتابخانه عمومی وجود داشته باشد. تعیین محدوده خدمت کتابخانه‌هاي عمومي و شناسایی جمعیت خدمت‌گیر هم بر اساس همین آمایش احصا می‌شود. مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بر اساس طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی که اکنون در نیمه راه اجراست، معتقد است: «اکنون در کشور به 16 هزار کتابخانه عمومی نیاز داریم که 3000 واحد آن سهم روستاها هستند. ازسوی دیگر بر اساس آمار، 50 تا 60 هزار آبادی در کشور داریم که به دلیل جمعیت پایین، امکان تاسیس کتابخانه روستایی در آن‌ها وجود ندارد و باید از روش‌‌های دیگری مانند کتابخانه‌های سیار به آن‌ها خدمت‌رسانی کرد.»
 
بنابر آمار مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اکنون 693 کتابخانه روستایی نهادی در کل کشور وجود دارد و با احتساب کتابخانه‌های مشارکتی تقریبا 900 کتابخانه روستایی در کشور داریم. البته مساجد و کتابخانه‌های آنان هم دراین زمینه فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند که جزء آمار کتابخانه‌های عمومی درنظر گرفته نمی‌شوند. مساحت کتابخانه‌های روستایی و نهادی در کشور اکنون به 136 هزار متر مربع می‌رسد. این کتابخانه‌ها؛ چهار میلیون و 800 هزار جلد کتاب دارند و 170 هزار نفر عضو  این کتابخانه‌‌های روستایی هستند. این کتابخانه‌ها توسط 670 کتابداردر کشور اداره می‌شوند.

همکاری انجمن خیران کتابخانه‌ساز
برای جبران کمبود اعتبار و بودجه دولتی برای تاسیس کتابخانه‌های عمومی در کشور با توجه به این‌که نهاد کتابخانه‌های عمومی فقط بهره‌بردار کتابخانه‌ در کشور است، می‌توان از ظرفیت خیران کتابخانه‌ساز و همچنین تشکل‌های مردم نهاد در این زمینه استفاده کرد تا بتوان طرح توسعه و ایجاد کتابخانه‌های روستایی در کشور را سرعت بخشید.
 
یکی از فعالیت‌هایی که نهاد کتابخانه‌های عمومی می‌تواند برای توسعه کتابخانه‌‌های عمومی از جمله روستایی در کشور انجام دهد، استفاده از ظرفیت خیران برای ایجاد کتابخانه‌های عمومی در کشور است؛ هر چند این همکاری به‌صورت پراکنده اکنون هم وجود دارد اما به‌نظر می‌رسد باید سازوكارهايي براي تسهيل و تشويق مشاركت خيران در ساخت كتابخانه‌هاي عمومي تدارك ديده شود تا این فعالیت‌ها بتواند به‌طور مستمر ادامه پیدا کند.

یکی دیگر از راهکارهایی که برای جبران کمبود بودجه دولتی برای تاسیس کتابخانه‌های عمومی وجود دارد؛ استفاده از ظرفیت‌های مردمی و تشکیل گروه‌های جهادی مردم نهاد است؛ افرادی که با مراجعه به روستاها به فعالیت‌های عمرانی مانند ساخت مدرسه، مسجد و خانه می‌پردازند یا به ارائه خدمات درمانی و بهداشتی در این مناطق مشغول می‌شوند. این افراد در قالب گروه‌های جهادی می‌توانند در ساخت کتابخانه در مناطق محروم و روستایی هم مشارکت کنند. البته در این میان، منتقدانی هم هستند که می‌گویند با تشکیل کتابخانه دیجیتال و دسترسی مخاطبان به کتاب الکترونیکی دیگر نیازی به صرف هزینه برای ساخت کتابخانه‌های فیزیکی متعدد نیست.
 
مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در پاسخ به کسانی که نسبت به ساخت کتابخانه‌های فیزیکی انتقاد می‌کنند، می‌گوید: «انتقادی که به ساخت کتابخانه‌های فیزیکی وارد می‌‌کنند این است که کتابخانه دیجیتال می‌تواند جایگزین کتابخانه‌های فیزیکی شوند و نیازی به تاسیس این همه ساختمان نیست، اما واقعیت این است که کتابخانه‌ها در مقیاس یک واحد اجتماعی، فرهنگی و آموزشی که محل تبادل نظر و دیدار و آفرينش فرهنگي است؛ نمی‌تواند به صورت صددرصد با كتابخانه‌هاي ديجتيال جايگزين شود؛ زیرا کتابخانه ديجيتال نمی‌تواند همه کاربردهای کتابخانه فیزیکی را پوشش دهد.»

طرح  ایجاد کتابخانه‌های مشارکتی، یکی دیگر از راهکارهای متولیان فرهنگی برای توسعه کتابخانه‌های عمومی از جمله کتابخانه‌های روستایی است که این طرح هم در عمل چندان موفق نبوده. بر اساس آمار؛ کتابخانه‌های مشارکتی از 960 باب در سال 92 به 867 باب در چهار ماه نخست امسال رسیده و توسعه این کتابخانه‌ها در عمل با رشد منفی 9.7 درصدی در طول این سال‌ها مواجه شده است. البته بخشي از اين كاهش به دليل اين است كه متوليان كتابخانه‌هاي مشاركتي تمايل دارند كتابخانه را به نهاد واگذار كنند. اما به نظر می‌رسد طرح کتابخانه‌های سیار که وظیفه‌اش رساندن کتاب به مناطق محروم است، موفق بوده؛ به‌طوری که به گفته مهدی رمضانی، سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در حال حاضر بیش از ۳۰ کتابخانه سیار در کل کشور مشغول فعالیت هستند.

ظرفیت استفاده از گروه‌های جهادی
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای ارائه خدمات در مناطق روستایی علاوه بر ظرفیت خیران کتابخانه‌ساز می‌تواند از ظرفیت گروه‌های جهادی هم در این زمینه استفاده کند. گروه «جهادی مدرسه خواندن» نمونه‌ای از همکاری موفق نهاد کتابخانه‌های عمومی با گروه‌های جهادی است که سال 96 با یشنهاد امین متولیان، معاون برنامه‌ريزي و پژوهشی سابق نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای ارائه خدمات فرهنگی به کودکان و نوجوانان در مناطق زلزله زده سرپل ذهاب شکل گرفت و از فرودین ماه سال 97 این گروه مردم نهاد در شهرستان بشاگرد مشغول خدمت‌رسانی جهادی شد.

کاظم رستمی درباره روال ایجاد کتابخانه از سوی گروه‌های جهادی می‌گوید: «مسئولیت شناسایی، ایجاد و اقدام برای تاسیس کتابخانه در مناطق محروم را گروه جهادی انجام می‌‌دهند و نهاد کتابخانه‌های عمومی هم از صفر تا صد تجهیز تا ارسال منابع را برای این کتابخانه‌ها بر عهده می‌گیرد.»

به‌گفته مسئول مدرسه جهادی خواندن، پنج سال پیش در کل شهرستان بشاگرد فقط یک کتابخانه عمومی وجود داشت اما اکنون تعداد این کتابخانه‌ها با همکاری گروه جهادی «مدرسه خواندن» به چهار واحد افزایش پیدا کرده است. البته این همکاری‌ها به دلیل تنگناهایی مالی گروه‌های جهادی با مشکلاتی برای ایجاد کتابخانه‌های روستایی هم همراه بوده و گاهی با وجود رایزنی‌ها؛ ایجاد کتابخانه در یک منطقه روستایی محقق نشده است.

وی می‌گوید: «در منطقه بشاگرد با وجود 400 روستا و 60 هزار نفر جمعیت باید حداقل2 کتابخانه دیگر ساخته شود تا هر 60 روستا، صاحب کتابخانه شوند.» رستمی از منطقه‌ای به نام هشت‌بندی در همسایگی بشاگرد یاد می‌کند؛ شهری که جزء شهرستان میناب استان هرمزگان است و با 45 هزار نفر جمعیت، به شدت نیاز به تاسیس کتابخانه دارد اما تلاش‌های این گروه برای ساخت کتابخانه در این منطقه ازسال 97 تاکنون با وجود رایزنی‌های متعدد بی‌نتیجه مانده است. 

از نظر او: «تجربه تاسیس کتابخانه در روستاها نشان می‌‌دهد کتابخانه‌های روستایی بر عکس کتابخانه‌‌های شهری، همواره محل ارجاع افراد به ویژه کودکان و نوجوانان است و یک ساعت هم خالی نمی‌مانند؛ زیرا کتابخانه در مناطق روستایی حکم پارک، سینما و محل آموزش و تعلیم به بچه ها را دارد.»
 
ایجاد «عدالت فرهنگی» در گرو توجه به روستاها
در شرایطی که کتابخانه‌های شهری با وجود تعدد و مساحت و امکانات، چندان کاربرمحور نیستند و محل ارجاع مخاطبان قرار نمی‌گیرند؛ نیاز به تاسیس کتابخانه‌های روستایی و تامین نیاز 26 درصد از مردم کشور در مساله دسترسی به کتاب، خصوصا برای قشر کودک و نوجوان، ضروری است. در این مسیر، البته استفاده از ظرفیت خیران کتابخانه‌ساز و تعیین بودجه مشخص برای توسعه کتابخانه‌های عمومی از جمله کتابخانه‌های روستایی در ردیف بودجه‌ها و طرح‌های توسعه فرهنگی می‌تواند چراغ فرهنگ کتابخوانی و ترویج علم را در این مناطق پرسو کند.

حالا؛ با گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی که فقرزدایی و ایجاد عدالت اجتماعی و فرهنگی از اهداف اصلی آن بوده، تاسیس و گسترش کتابخانه‌های عمومی در کشور، خصوصا در مناطق روستایی بیش از پیش مورد توجه مدیران و مسئولان قرار گیرد. این اقدام؛ علاوه بر نقشی که می‌تواند در ممانعت از مهاجرت جوانان و تمرکز جمعیت در شهرها داشته باشد، باعث می‌شود دوست‌داران اهل مطالعه، دیگر مجبور نباشند برای تهیه کتاب، کیلومترها راه را برای رسیدن به شهر و مرکز استان‌ بپیمایند.