به اعتقاد زارع، در سیودومین دوره از نمایشگاه کتاب دوحه، غرفه ایران مهمترین مولفه غرفه‌سازی یعنی «شخصیت» را داشت و جسارت در طراحی با استفاده هنری از ابزار ساده، غرفه ایران را برای فعالان فرهنگی جهان عرب جذاب کرده بود. وی چند مولفه جذاب غرفه ایران برای مخاطبان جهان عرب را نخست ناتمیزی در مقابل تمیزی؛ ارزانی در مقابل هزینه بسیار؛ ایده در مقابل نداشتن ایده و توجه به ابزار کم ارزش می‌داند.
- بخشی از کیفیت حضور کشورها در رویدادهای مختلف ازجمله نمایشگاه‌های فرهنگی، به طراحی غرفه بستگی دارد. برای تاثیر‌گذاری بیشتر بر مخاطب نمایشگاه‌هایی مانند کتاب دوحه که می‌دانیم یکی از ویژگی‌های این رویداد ساخت غرفه‌‌هایی با هزینه‌های گزاف است، چه معیار‌هایی باید در نظر داشت؟
در طراحی، ساخت اتمسفر یا چیدمان عناصر منتخب برای انتقال مفهوم دلخواه به مخاطب هدف است. مقدمه تحقق موفق طراحی دو مولفه است مشاهده و بررسی محل طراحی ازجمله غرفه در فضای نمایشگاهی علاوه‌براین شناخت مولفه‌هایی که وجود ندارد. در مجموع برای طراح، آنچه نا‌دیدنی‌ها مهم‌تر از دیدنی‌‌ها است.
هنرمندان ایرانی در مقایسه با هنرمندان جهان عرب در «فرم» حتی در معنای ابتدایی آن مانند طراحی جلد و صفحه‌آرایی، تصویر‌سازی و قالب‌های مختلف عکاسی، 10 سال جلوتر هستند. تولید خلاقانه برای جهان عرب، بیش از طراحی‌های لوکس جذابیت دارد؛ چراکه بیشتر دارا‌یی و تجارب آن‌ها طراحی سازه‌های بزرگ، پُرهزینه، لوکس و تقریبا بدون فکر جدید است، درمجموع ساختار‌شکنی، نخستین معیار جذب و هیجان‌زدگی هنرمندان و مخاطبان در جهان عرب محسوب می‌شود.
تاکید میکنم در جهان عرب، جذابیت با تولید خلاقانه تعریف می‌شود که صرفا گران نیست؛ به‌عبارت دیگر طراحی ساده و ارزان‌قیمت به‌دلیل تفاوت و ایده‌های خلاقانه برای جامعه هدف بازخورد منحصر‌به فرد داشته باشد. باید دقت داشته باشیم؛ گاهی بازخورد یک طراحی در جامعه شهری مثل تهران منفی اما در یک جامعه دیگر مثل جامعه عرب، مثبت است.
- طراحی غرفه قطر، میزبان نمایشگاه چگونه بود؟
غرفه کشور میزبان، با مساحت 17 در 20 متر با ارتفاع 3 و نیم متر، با سه ورودی رو‌به‌روی در اصلی واقع شده بود؛ کف‌سازی از جنس پارکت با فاصله حدود 10 سانتی‌متر از زمین و دیواره‌های سفید‌رنگ با طراحی شبیه گچ‌بری. دو ضلع اصلی غرفه به نمایش موزه‌ای چند قرآن اختصاص داشت. داخل غرفه نیز به دو بخش تقسیم شده بود؛ نخست، جایگاه ویژه که دو‌رتا دور آن با قفسه‌های کتاب چیده بودند، بخش دوم نیز به نمایش ساز‌های عربی اختصاص داشت. هزینه‌های حداقلی ساخت برخی غرفه‌ها در نمایشگاه کتاب دوحه، معادل 7 میلیارد تومان است. از نمونه‌های دیگر طراحی این نمایشگاه، غرفه دو‌طبقه از جنس آهن، شبیه به کافی‌شاپ بود.
مکان برگزاری نمایشگاه کتاب دوحه، مربع‌شکل، بدون ستون و ارتفاع سقف تا کف آن نزدیک به 5 متر است؛ بنابراین ساخت غرفه با ارتفاع 3، 5/3 متر و بیشتر برای طراحی‌های ویژه، مصادیق معمولی در این نمایشگاه به حساب می‌آید که 15 درصد از کل فضای نمایشگاهی محسوب می‌شود. مهمترین تقاطع فضای نمایشگاه به غرفه‌‌های شبیه کافی‌شاپ، غرفه کشور میزبان، غرفه کشور عربستان، مهمان ویژه نمایشگاه و غرفه جمهوری اسلامی ایران قرار داشت؛ بنابراین غرفه کشورمان سمت راستِ غرفه کشور میزبان جانمایی شده بود.
- برگردیم به پرسش نخست و موضوع اهمیت طراحی غرفه در رویدادهای فرهنگی ازجمله در نمایشگاه‌های کتاب‌محور.
مهمترین نکته در طراحی غرفه، «شخصیت‌سازی» است. به‌نظر می‌رسد در معرفی وضعیت نشر کشورمان در حضورهای بینالمللی مانند نمایشگاه‌های کتاب، خیلی قدرتمند عمل نکردیم. مخاطب باید درگذر از غرفه ایران باید نسبت به وضعیت صنعت نشر کشورمان دریافتی داشته باشد؛ بنابراین پیش از طراحی غرفه باید به این پرسش پاسخ دهیم که چه شخصیتی قرار است از نشر ایران ارائه شود؟ نمایش پارچه قلمکار، ظروف مینا‌کاری یا دیگر صنایع دستی با چند عنوان کتاب، کارساز نخواهد بود.
- منظور تاکید بر وجود سنخیت بین طراحی و موضوع نمایشگاه است؟
بله. می‌دانیم که قرار است در نمایشگاه بینالمللی کتاب، حضور پیدا کنیم؛ بنابراین مخاطب باید درباره وضعیت نشر کشورمان آگاهی نسبی پیدا کند. تاکید میکنم هنرمندان و ناشران ایرانی از نظر فرم و محتوا در مقایسه، بسیار جلوتر از هنرمندان و ناشران کشورهای جهان عرب قرار دارند. این دیدگاه نتیجه تجربه من است؛ چراکه معتقدم شان غرفه جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه‌های کتاب جهان عرب، کارگاه آموزشی برای دیگر کشورها است. برخی چهره‌های فعال نشر جهان عرب ازجمله در نمایشگاه کتاب عمان و دوحه با دیدن کیفیت تولید فنی و هنری کتاب برای عقد قرارداد همکاری پیشنهادهای درخورتوجهی مطرح می‌کردند.
براساس این تجربیات معتقدم باید برای حضور در نمایشگاه‌های بینالمللی کتاب، شخصیت و جایگاه نشر کشورمان را انتخاب کنیم. اگر در طراحی، شخصیت به درستی انتخاب نشود، هدف محقق نخواهد شد؛ به‌عنوان مثال استفاده پارچه قلمکار یا صنایع دستی در طراحی غرفه گویای چه مطلبی است؟ آیا هدف تاکید بر جایگاه هنری ایرانی‌ها در حال، آینده یا گذشته است؟! به‌نظر می‌رسد «حضور به ما هو حضور» است که این طراحی غرفه را رقم می‌زند؛ مانند طراحی غرفه روسیه در نمایشگاه کتاب 2023 دوحه.
به‌عنوان طراح غرفه ایران در نمایشگاه کتاب دوحه و عمان، معتقدم ابتدا باید جایگاه متفاوت، پیشرو، خلاقه و حرفه‌ای ایران در جهان عرب تثبیت شود. به‌نظرم اشتباه برخی فعالان حوزه نشر برای ورود به دنیای نشر جهان عرب، دریافت سفارش تولید محصول، البته نه از منظر هنری است؛ نتیجه این رویکرد، فعالیت در یک فضای کوچک خواهد بود.
- به‌نظر می‌رسد این شیوه همکاری نتیجه نبود یک چشم‌انداز بلند‌مدت است.
فکر میکنم، خواستی وجود نداشته. در چند نمایشگاه اخیر جهان عرب، مسئولان معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین خانه کتاب و ادبیات ایران، بنا را بر شخصیت‌سازی در نمایشگاه‌های بینالمللی کتاب گذاشته‌اند. با تحقق این هدف مهم است که مابقی اهداف مانند پیشنهادهای همکاری از طرف فعالان صنعت نشر دیگر کشورها را شاهد خواهیم بود؛ بنابراین با تمرکز بر شخصیت‌سازی، نیازی نیست برای معرفی توانمندی‌های خودمان به غرفه دیگر کشورها مراجعه کنیم. در نمایشگاه‌های کتاب جهان عرب، ایده در غرفه‌سازی و طراحی وجود ندارد؛ بنابراین نخستن مولفه کشف ایده است. ساخت و ساز ارزان اما با فکر، مشابه غرفه ایران در نمایشگاه کتاب دوحه که ارزان ساخته شده بود، برای مخاطب بسیار جذاب‌تر است تا ساخت غرفه‌ای چند میلیاردی بدون فکر. به‌عنوان مثال غرفه عربستان، که تعدادی از آثار موزه‌ای و دو قفسه کتاب در غرفه به نمایش گذاشته بود.
- با این وجود به‌نظر می‌رسد غرفه عربستان، مهمان ویژه نمایشگاه کتاب 2023 دوحه، ساده و جذاب بود و این ویژگی‌‌ها به این دلیل است که نیازی به تثبیت خود در این رویداد ندارند؛ مشابه هدفی که برای فعالان صنعت نشر کشورمان ترسیم کردید.
بله؛ غرفه عربستان در نمایشگاه دوحه قشنگ بود اما باید دید چه کارکرد و البته مخاطب چه برداشتی از این غرفه پُرهزینه دارد؟ زیبا بودن تنها معیار نیست؛ چراکه مخاطب باید از غرفه یک شخصیتی را دریافت کند. در عربستان کتاب گران دیده می‌شود اما Design این کتاب‌ها تجربه بیش از سه‌دهه پیش هنرمندان اروپایی است. کشورهای جهان عرب در این زمینه در رقابت سنگینی قرار دارد؛ درحالی‌که ایران در طراحی غرفه دنبال تاکید برعملکرد حرفه‌ای و متفاوت بودن است. غرفه جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه کتاب دوحه با محیطی کارگاهی و کف از جنس بتُن طراحی و ساخته شده بود. اطلاعات غرفه، یعنی جانمایی کتاب‌ها ـ کودک، هنری و عمومی ـ با علامت‌های زرد مشخص و کتاب‌ها روی پالت چیده شده بود؛ هدف، ایجاد جذابیت با استفاده از اشیا بی‌اهمیت است؛ به‌عبارت دیگر وقتی به اشیا بی‌اهمیت، کاربرد داده شود، برای مخاطب درخورتوجه است. در مجموع چند مولفه جذاب غرفه ایران برای مخاطبان جهان عرب وجود داشت؛ نخست ناتمیزی در مقابل تمیزی؛ ارزانی در مقابل هزینه بسیار؛ ایده در مقابل نداشتن ایده و توجه به ابزار کم ارزش.
-همه صحبت‌های شما درباره جذابیت غرفه ایران، تاکید بر «تفاوت» است؟
تاکید بر جسارت در طراحی؛ فعالان حوزه نشر جهان عرب برای حضور در رویدادهای بینالمللی مانند نمایشگاه کتاب، از انجام کارهای عجیب می‌ترسند که مانع اصلی، وجود رقابت شدید بین آن‌ها است؛ بنابراین دیدن طراحی جسورانه برای آن‌ها جذاب است. گفته‌های مدیر اجرایی نمایشگاه کتاب قطر درباره طراحی خلاقانه غرفه مصداق درخورتوجهی است؛ درحالی‌که فقط 30 درصد طراحی اصلی در این نمایشگاه اجرایی شد و البته با هزینه بسیار اندک.
-در ادامه حضورهای بینالمللی برای تثبیت جایگاه هنری، خلاقه و حرفه‌ای فعالان صنعت نشر کشورمان با بهره‌گیری از فرصت نمایشگاه‌های کتاب منطقه، چه رویکردی را پیشنهاد می‌کنید؟
مجموعه معاونت امور فرهنگی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی ازجمله خانه کتاب و ادبیات ایران، نسبت به تعریف شخصیت‌پردازی درباره نشر کشورمان در نمایشگاه‌های بینالمللی کتاب وجود دارد. نکته مهم توجه به ارائه طراحی متفاوت از نمایشگاه کتاب دوحه است؛ به‌عبارت دیگر باید چند حضور متفاوت در جهان عرب را ارائه و بیشتر و بیشتر بر معرفی ایرانِ خلاق و پیشرو تاکید کنیم. باید بدانند ارائه‌های متفاوت تثبیت شود؛ بدانند که می‌توانیم هزاران کار متفاوت و خلاقانه ارائه کنیم. بسیاری براین عقیده هستند که به‌دلیل نداشتن تجهیزات چاپ به‌روز، توان رقابت با ترکیه و امارات در بازار جهان عرب را نداریم اما باید به توانمندی خودمان در هنر تلفیق توجه داشته باشیم. به‌عنوان مثال، چیدمان کتاب با استفاده از دیوار غرفه، تاکید بر هنر ترکیب و تلفیق بود.
معتقدم داشتن ماشین‌آلات چاپ بخشی از فرآیند تولید است؛ فن، هنر و تجربه بخش دیگر این ماجرا. ابتدا باید فن، هنر و تجربه خودمان را بشناسیم و در ادامه نسبت به وضعیت نشر دیگر کشورهای ـ جهان عرب ـ آگاهی پیدا کنیم و به بخشی از بازار که توان ورود ندارند، حاضر شویم.
در مجموع معتقدم باید ابتدا با تمرکز بر آموزش وارد شویم که البته سودآوری درخورتوجهی هم دارد، در ادامه به ارائه طراحی خاص خودمان که غیرقابل رقابت باشد، توجه کنیم. با تحقق این فرآیند، دیگری نیازی نداریم به دنبال مشتری برویم؛ چراکه اولین گزینه سفارش‌های خاص و ویژه آن‌ها خواهیم بود و برای کارهای معمولی و متوسط نیز با اصرار و خواهش مذاکره خواهند کرد.
نظر شما