سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): جلسه نقد و بررسی کتاب «رمان بلند پیامبر(ص)» چهارشنبه 29 شهریور 1402 در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. در این نشست آمنه پازوکی، نویسنده و محمود مطهری‌نیا پژوهشگر تاریخ اسلام و مدرس دانشگاه به عنوان منتقد حضور داشته و به بررسی کتاب نقی سلیمانی پرداختند.

این کتاب که توسط نشر «به نشر» (وابسته به آستان قدس رضوی) منتشر شده است، داستان زندگی پیامبر اکرم(ص) را از کودکی روایت کرده و هر فصل را به بخشی از زندگی ایشان اختصاص داده است. نویسنده که از 19 سالگی به حوزه داستان‌نویسی روی آورده است، نگارش این کتاب را از دهه 80 آغاز کرده بود و این مجموعه را پیشتر در قالب 14 جلد منتشر کرده بود. منابع او برای نگارش این کتاب قرآن نهج‌البلاغه، کتاب‌ها و روایت‌های معتبر بوده است و گروه مخاطبان این اثر را نوجوانان و جوانان معرفی کرده است.

نسبت تاریخ و داستان

در ابتدای این نشست محمود مطهری نیا با اشاره به همذات بودن داستان با زندگی انسان به اهمیت روایت در شکل‌گیری یک داستان مناسب تاکید کرد و گفت: تاکید قرآن در داستان حضرت یوسف علاوه بر بهترین قصه بر بهترین قصه‌گویی است و همانطور که خداوند بعد از آفرینش انسان به خود آفرین می‌گوید پس از روایت داستان حضرت یوسف هم به خود آفرین می‌گوید.

او با تاکید بر اهمیت داستان در روایت تاریخ افزود: اساسا تاریخ نسبت وسیعی با داستان دارد اما در ایران رمان‌های تاریخی چندانی در رابطه با تاریخ اسلام نداشته‌ایم و بیشتر تلاش‌هایی که در این زمینه شکل گرفته است نیز مربوط به بعد از انقلاب است که البته تلاش‌های خوبی در این زمینه انجام شده و برای مثال انتشاراتی مانند شهرستان ادب یا نشر اسم آثاری را در این حوزه منتشر کرده‌اند که قابل توجه است. بری مثال از آثار موفق این حوزه می‌توان به رمان «عروس قریش» اشاره کرد که روایت زنانه به زندگی مادر پیامبر(ص) دارد.

این پژوهشگر تاریخ یکی از بزرگترین مشکلات کتاب سلیمانی را عنوان رمان برای آن دانست و بیان کرد که این کتاب را نه رمان بلند و نه رمان تاریخی بلکه باید یک کتاب تاریخی دانست که با تعاریفی که از رمان وجود دارد، تناسبی ندارد. او در ادامه گفت: «یکی از پایه‌های اساسی رمان این است که من جاهای خالی تاریخ را باید با تخیل‌های مجاز و نه هر تخیلی پر کنم و در این کتاب به آن معنا تقریبا صفر است و بقیه روایت تاریخی است»

مطهری‌نیا با اشاره به سخت بودن روایت معصوم گفت: «ما اگر بخواهیم مستقیم معصوم را روایت کنیم کار واقعا سختی است و معمولا افراد در روایت معصوم سراغ حاشیه می‌روند و سراغ اصل موضوع نمی‌روند.» او با اشاره به روند امیدبخش روایت‌های داستانی از تاریخ (با وجود آثار بی ارزش در این حوزه) تاکید کرد که فضای داستان در روایت‌های تاریخی کشور در حال فهمیده شدن است و هرچقدر جلوتر می‌رویم کارها غنی‌تر می‌شود و این امر می‌تواند برای نگارش آثاری که در سطح جهانی قابل ترجمه باشند سودمند باشد.

هر روایتی رمان نیست

در ادامه این نشست آمنه پازوکی با اشاره به تعریف نشدن قالب رمان در ایران گفت: « اتفاق نامبارکی در ادبیات ایران اتفاق افتاده و برداشت نامناسبی از داستان و رمان  شکل گرفته است، بدین ترتیب که ما در حوزه داستان و  ادبیات داستان‌نویسی خود به هر کتابی انگ رمان می‌زنیم، در حالی که در جهان و غرب تعریف مشخصی از این قالب وجود دارد و ما نمی‌توانیم به دلخواه خودمان آن را عوض کنیم»

او با اشاره به ویژگی‌های رمان از جمله تعداد کلمات (50 هزار به بالا) وجود شخصیت‌های متعدد و تک پی‌رنگ نبودن را از ویژگی‌های اصلی رمان دانست و با انتقاد از نحوه روایت کتاب سلیمانی و ضعف آن در این زمینه توضیح داد: «تاریخ زندگی پیامبر، شامل تاریخ یهود، اتفاقات قبل از تولدشان، اتفاقات پس از تولدشان و حتی پس از وفاتشان می‌شود و نمی‌توان در روایت زندگی ایشان این گستره را در نظر نگرفت. علاوه بر این ما شخصیت‌های خیلی شاخصی در این تاریخ داریم. شخصیت‌هایی مانند امام علی(ع)، حضرت زهرا (س)، حضرت خدیجه و حضرت ابوطالب که در این رمان با عنوان پیامبر اسلام این شخصیت‌ها حضور ندارند، در حالی که تاریخ و زندگی پیامبر شامل تمام این موارد می‌شود.

اگر امام علی را منهای زندگی حضرت رسول کردید، آن زمان تاریخ‌تان نقص دارد. منظور از امام علی نیز تنها روایت جنگ‌های ایشان نیست که در کتاب آمده است. چرا که حضرت علی جزیی از پیامبر است و قابل حذف کردن از ایشان نیستند. این کتاب از این نظر نقص دارد و شخصیت‌های مهم خیلی کلیشه‌ای و کمرنگ در کتاب حضور دارند»

پازوکی با اشاره به این که مخاطب کتاب نوجوانان عنوان شده‌اند اما کتاب جذابیت لازم برای این گروه را ندارد افزود: «این کتاب جدا از نوجوانان برای جوانان هم نمی‌تواند جذابیت داشته باشد چرا که بیشتر شبیه کتاب‌های تاریخی است که روایت‌هایی را کنار هم قرار داده و تلاش بیشتری برای جذاب کردن آن انجام نداده‌ است. در حالی که ظرفیت‌های بسیاری برای این امر که چه قبل از تولد پیامبر و چه بعد از تولد ایشان وجود دارد.»

طراحی جلد کتاب از دیگر موضوعاتی بود که منتقدین اعتقاد داشتند به شکل مناسبی انجام نشده است و با  توجه به موضوع و جامعه هدف مخاطب یعنی نوجوان به خوبی با محتوای کار در تناسب نبوده است.

خطر روایت خام حوادث تاریخی

در ادامه نشست، مطهری‌نیا با اشاره بر حساسیت نوع روایت به خصوص برای نسل جوان و نوجوان تاکید کرد که وقتی حوادث تاریخی به صورت خام و بدون تحلیل و آوردن پیشینه ذهنی و موقعیت افراد آورده می‌شود می‌تواند برای مخاطب به ویژه نسل جوان ایجاد شبهه کند. به بیان او با منطق خام نمی‌توان به سراغ روایت تاریخ رفت چرا که زمینه برداشت‌های نادرست را فراهم می‌کند. شباهت روایت کتاب به کتاب‌های درسی و یکسان بودن روای از دیگر نکاتی بود که این استاد تاریخ آن را از ضعف‌های کتاب دانست. علاوه بر این برجسته نشدن جایگاه امام علی با اشاره به قرآن در زندگی پیامبر و استناد به روایات ضعیف اهل سنت برای سن حضرت زهرا(س) از دیگر مشکلاتی بود که مطهری‌نیا در بحث تاریخی به آن‌ها اشاره کرد.
 
محدودیت نوشتن از معصومین

زاویه دید یکسان و غیر جذاب در کنار نبود تخیل، از دیگر موضوعاتی بود که در ادامه جلسه مورد انتقاد پازوکی قرار گرفت. این نویسنده با اشاره به سختی ورود تخیل به داستان زندگی معصومین گفت: «هرچند ما در بحث نوشتن از معصوم محدودیت‌هایی داریم اما می‌توان با خلاقیت به این حوزه وارد شد. برای مثال وجود یک روای شاهد می‌تواند در این زمینه کمک کند» او با تبیین مرز تخیل و توهم تاکید کرد که به کاربردن تخیل در مورد معصوم نباید وارد توهم شود اما می‌توان از تکنیک‌هایی استفاده کرد که تخیل را به شکل مفید وارد داستان کنند.

روایتی یکدست و جامع از زندگی پیامبر

در پایان این نشست مطهری نیا با اشاره به نکات مثبت کتاب گفت: «حوصله نویسنده، یکدست کردن روایت، قلم روان را باید بخش ارزشمند این کتاب دانست. اگر مشکل داستان نبودن کتاب را کنار بگذاریم، و آن را با کتاب‌های تاریخی مقایسه کنیم. این اثر از بسیاری از آن‌ها بهتر است و روایتی منسجم، مستمر، پیوسته و خواندنی دارد و از این بابت کتاب ارزشمندی است.»

در همین راستا، پازوکی نیز زبان ساده و شیوای کتاب و همت و پشتکار نویسنده آن برای جمع‌آوری و نگارش وقایع تاریخ زندگی پیامبر از تولد تا وفات به شکل جامع و یکجا را از جمله نقاط قوت کتاب دانست که در صورت حل پاره‌ای از مشکلات می‌توان به آن به عنوان مرجعی تاریخی مراجعه کرد.