به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، هنگام بررسي كتاب «ته‌نقش‌هاي اسناد آرشيوي ايران» نخستين پرسشي كه پيش مي‌آيد آن است كه ته‌نقش چيست و چه كاربردي در اسناد دارد؟ ته‌نقش معادلي براي واژه «فيليگران» Filigran)) به‌شمار مي‌رود و نشانه نيمه شفافي مربوط به كاغذ سازي است كه از حروف نويسي   يا طرحي تشكيل و در يك ورق كاغذ مرغوب ايجاد مي‌شود و وقتي در برابر نور نگه داشته شود، به طور مبهم قابل مشاهده خواهد بود. 

محققان كتاب؛ علي كريميان و زهرا ميرزايي پري، يادآور مي‌شوند كه «هدف از ته‌نقش‌ها در كاغذ، اصالت بخشيدن و هويت دادن به كاغذ به عنوان يك شاخص و تأييد ساخت يا امضاي صاحب كارخانه يا به عنوان يك مقياس امنيتي براي جلوگيري از سند‌سازي و امضاء‌سازي اسناد مهم است». با اين همه، مي‌توان پرسيد كه مطالعه ته‌نقش‌ها چه سودي دارد؟ مولفان كتاب، اين شاخصه‌ها را براي ته‌نقش‌ها برمي‌شمارند كه ته‌نقش نه تنها حدود قدمت توليد كاغذ سند را مشخص مي‌كند، بلكه با شناسايي ته‌نقش‌ها منشأ توليدكننده كاغذ نيز آشكار مي‌شود. 

از سويي ديگر، با شناخت ته‌نقش مي‌توان سير تحول ساخت صنعت كاغذ را در كشورها معين كرد و اسناد را اصالت بخشيد. افزون بر اينها ته‌نقش نشان‌دهنده جلوه‌هاي هنري كشورها و اقوام است و به‌كارگيري آن سبب كاهش سوء استفاده از اسناد جاري مي‌شود. همچنين امنيت اسناد ديجيتالي با استفاده از ته‌نقش به‌دست مي‌آيد و سبب حفظ حقوق مولفان و مصنفان خواهد شد. 

پيشينه ته‌نقش‌ها در اروپا به سده 12 ميلادي باز مي‌گردد اما بعدها در سده چهاردهم، اين شيوه هنري كاربردي وسيع مي‌گيرد. گردآورندگان كتاب در فصل آغازين به دسته‌بندي ته‌نقش‌ها، مواد و لوازم ساخت كاغذ داراي ته‌نقش، ساختن ته‌نقش و طريقه ساختن پرتره مي‌پردازند و در فصل دوم به «تاريخچه تكامل پرچم ايران» توجه مي‌كنند. آنها از اين رو به تاريخچه پرچم اهميت داده‌اند كه ته‌نقش‌هاي حك شده در اسناد تاريخي و اوراق بهادار، پديد آمده از نماد پرچم كشورهاست. 

سير تاريخي پرچم در ايران، سرآغاز ورود به بحثي است كه قدمت پرچم را در ايران تا به روزگار كنوني مي‌كشاند. مولفان كتاب از درفش كاوياني ياد مي‌كنند كه نخستين اشاره در تاريخ اساطيري ايران به وجود پرچم است. اما اين درفش تنها اسطوره و افسانه نيست و هويتي تاريخي دارد. در جنگ ميان اعراب و ايرانيان، درفش كاوياني به دست اعراب مي‌افتد. 

كم و بيش تا دويست سال پس از آن، به واسطه از دست رفتن استقلال سياسي ايران، ايرانيان از هيچ درفش يا پرچمي استفاده نمي‌كنند. از تحقيق مولفان كتاب بر مي‌آيد كه نخستين تصوير روي پرچم ايران، به روزگار غزنويان باز مي‌گردد. در روزگار خوارزمشاهيان است كه نقش خورشيد بر پشت شير مي‌آيد و در پرچم‌ها به كار برده مي‌شود. 

دو پادشاه نخستين صفوي از اين نقش استفاده نمي‌كردند. با اين همه پس از آن تا پايان روزگار صفوي همواره پرچم ايران سبز رنگ و داراي نشان شير بوده است. در زمان افشاريه از سه رنگ سبز و سفيد و قرمز روي پرچم بهره برده مي‌شده است. در آغاز فرمانروايي قاجار، تغييرات پرچم و رنگ آن ادامه مي‌يابد اما جالب توجه است كه در زمان صدارت ميرزا تقي‌خان اميركبير، پرچم و نقش‌هاي نادرشاهي را نشان رسمي دولت ايران در نظر مي‌گيرند. چنين تصميمي به دلبستگي اميركبير به نادرشاه و دلاوري‌هاي او باز مي‌گشت. 

در عصر مشروطيت؛ نمايندگان مجلس، قانوني را تصويب مي‌كنند كه در آن سه رنگ سبز، سفيد و قرمز رنگ‌هاي اصلي پرچم ايران اعلام مي‌شود. گزينش اين رنگ‌ها هر يك بنا به دلايل و زمينه‌اي تاريخي بوده است. در انقلاب اسلامي طرح روي پرچم ايران تغيير مي‌كند و نشانه‌اي كه معرف باورهاي ديني است، جايگزين علامت‌ها و نشانه‌هاي پيشين مي‌شود. 

پيداست نمي‌توان به موضوع ته‌نقش‌ها پرداخت و از كاغذ سخني به ميان نياورد. نويسندگان كتاب، ابتدا به ريشه‌يابي واژه كاغذ مي‌پردازند و سابقه تاريخي استفاده از آن را يادآور مي‌شوند. نخستين كاغذي كه شبيه كاغذهاي امروزي بوده است، مربوط به سال 105 ميلادي است كه توسط دو تن از چيني‌ها ساخته شد. آن‌ها با تكه‌هاي ابريشم، خميري به‌دست آوردند كه با پهن كردن روي صفحه و خشكاندن آن به نوعي كاغذ دست مي‌يافتند؛ اما ساخت كاغذ در ايران در قرن اول اسلامي انجام شد. 

در سال 751 ميلادي در جنگ ميان مسلمانان و چيني‌ها، دو نفر چيني كه از اسرار كاغذسازي آگاه بودند، به اسارت مسلمانان در آمدند كه آن‌ها را به سمرقند ‌بردند. به اين ترتيب فن كاغذسازي در اين شهر رواج گرفت. نويسندگان كتاب اين را هم مي‌افزايند كه كاغذ در سال 793 ميلادي (177 هجري) از طريق جاده ابريشم به بغداد، دمشق، مصر و از آنجا در امتداد درياي مديترانه به آسياي مركزي و سپس به اسپانيا و ديگر كشورهاي اروپايي برده شد. 

در زماني نزديك‌تر به ما و در روزگار شاهان قاجاري، كاغذهاي مصرفي ايران از روسيه و كشورهاي اروپايي تأمين مي‌شد. نويسندگان در بحثي جداگانه به شيوه مصرف و تهيه كاغذ در ايران قاجاري مي‌پردازند و در پايان اين فصل، ايجاد كارخانه‌هاي كاغذسازي پس از قاجاريه را مورد توجه قرار مي‌دهند.
 
يكي از اتباع ايتاليايي، به نام «مسيو ماريو رويدا»، از سوي دولت موظف مي‌شود كه براي تأسيس كارخانه كاغذسازي در ايران به مطالعه بپردازد. پس از يك سال، طرح پيشنهادي او به دولت گزارش مي‌شود اما به سبب هزينه هنگفت آن تصويب نمي‌شود. نويسندگان، گزارش رويداد و پاسخ وزير ماليه به پيشنهاد او را در كتاب خود آورده‌اند. 

«تاريخ چاپ و چاپخانه در ايران» سومين فصل كتاب «ته‌نقش‌هاي اسناد آرشيوي ايران» است. اين فصل با بررسي صنعت چاپ در ايران آغاز مي‌شود. پژوهندگان كتاب مي‌نويسند كه اگر ساختن مهر، نخستين اقدام انسان براي چاپ قلمداد شود، آنگاه تاريخ چاپ در ايران به پنج قرن پيش از ميلاد و به زمان هخامنشيان و مهرهاي سلطنتي مي‌رسد. با اين همه نخستين چاپخانه در ايران متعلق به روزگار صفوي است. اين چاپخانه را مبلغان مذهبي كاتوليك در اصفهان ساختند اما چاپ فارسي را بايد در زماني نزديك‌تر و به اوايل قاجاريه نسبت داد. كتاب‌هاي چاپ تهران و چاپ روزنامه، از بخش‌هاي ديگر اين فصل است. در پايان نيز نوشته‌اي كوتاه از شادروان مهدي بياني درباره تاريخ چاپخانه در ايران آورده شده است. 

در فصل پنجم، خواننده با موضوع «سيري در تاريخچه اسكناس» آشنا مي‌شود. اين فصل كم و بيش مفصل، با تعريف واژه اسكناس آغاز مي‌شود و با مباحثي مانند تاريخ نشر اسكناس در ايران و تأسيس بانك شاهنشاهي و تلاش براي ايجاد بانك ملي ادامه مي‌يابد. انديشه بنيان‌گذاري نخستين بانك ايراني (ملي) به روزگار مشروطيت بازمي‌گردد. اجازه تاسيس اين بانك، كه سرانجامي هم نيافت، در يكي از روزنامه‌هاي آن دوره (1324 قمري) آمده است. مولفان كتاب مناسب دانسته‌‌اند كه همه گزارش آن روزنامه را در كتاب خود نقل كنند. 

اسكناس‌هاي دوره قاجار و پهلوي نيز با توضيحاتي مختصر و شرحي كوتاه درباره تصاوير و نوشته‌هاي روي اسكناس در كتاب آمده است. تاريخچه بانك مركزي ايران و اسكناس‌هاي چاپ شده نوسط اين بانك، بخش ديگري از فصل پنجم كتاب است. در نهايت نيز موضوع ملي شدن بانك‌ها پس از انقلاب اسلامي و انتشار اسكناس در اين زمان مورد توجه قرار گرفته است. 

مباحث كتاب با بررسي تمبر در جهان و ايران ادامه مي‌يابد. اين بخش فصل ششم كتاب «ته‌نقش‌هاي اسناد آرشيوي ايران» را شكل مي‌دهد. تاريخچه ابداع تمبرهاي پستي خواندني است. در سال 1635 يكي از كارمندان پست فرانسه پاكتي مخصوص با علامت ويژه طراحي مي‌كند و همين ابتكار او سرآغاز چاپ و به‌كارگيري تمبر در جهان مي‌شود. اين كار براي قانونمند كردن مراسلات پستي و ضرورت سربسته بودن و داشتن مهر روي نامه انجام گرفت اما به‌كارگيري وسيع تمبر در اروپا و سپس جاهاي ديگر، نياز به سپري شدن ساليان بيشتري داشت تا ابداع كارمند پست فرانسه به ضرورتي همگاني تبديل شود. 

حدود 30 سال پس از به‌كارگيري تمبر در نخستين كشور اروپايي، اين نشانه مراسلاتي در ايران نيز كاربرد يافت. عثماني‌ها نخستين آسيايي‌هايي بودند كه تمبر را به‌كار بردند و ايراني‌ها دومين كشور. از كوشش‌هاي آغازين كه بگذريم، نويسندگان كتاب به ما مي‌گويند كه نخستين حركت براي انتشار و رواج تمبر در ايران به سال 1282 هجري قمري باز مي‌گردد. 

در اين سال هيأتي براي سفارش تمبر و مذاكره با مقامات پست فرانسه، از تهران راهي پاريس شد. شخصي فرانسوي به نام «ريستر» نخستين تمبرهاي ايراني را طراحي كرد. از آن پس نويسندگان كتاب به تمبرهاي نمونه ريستر، تمبرهايي كه در پست ايران رسميت يافتند و ته‌نقش تمبر مي‌پردازند. انواع ديگر تمبر هم از نظر پژوهندگان كتاب دور نمانده است و آن‌ها از تمبرهاي سري احمد شاهي ياد كرده‌اند. 

«امنيت ديجيتالي با بهره‌گيري از ته‌نقش» فصل هفتم پژوهش كريميان و ميرزايي پري است. گسترش فناوري ديجيتالي، ضرورت حفظ و نگاهباني از حقوق نويسندگان را ضروري مي‌كند. از اين رو استفاده از ته‌نقش‌هاي ديجيتالي روز به روز ارزش و بايستگي فراوان مي‌يابد. اين كار براي مخفي كردن يا كدگذاري داده‌هاي ديجيتالي در اسناد است. ابداع‌كننده چنين روشي، آن‌گونه كه نويسندگان كتاب مي‌گويند، «مين وو» استاديار دانشگاه مريلند است. در اين فصل كوتاه، آگاهي‌هايي مختصر درباره شيوه او و استفاده از ته نقش‌هاي ضد تكثير به خواننده داده مي‌شود. 

فهرست منابع و مآخذ كتاب بخش پاياني نوشتارهاست. از اين پس فصل طولاني به «پرچم، نماد ته نقش (فيليگران)» اختصاص يافته است (از صفحه 157 تا صفحه 445 كتاب). در اين فصل نقش پرچم كشورهاي مختلف آورده شده است. «‌ته نقش اسناد، با تقدم و تأخر تاريخي در آرشيو سازمان اسناد ملي ايران» بخش ديگري از اين فصل به‌شمار مي‌رود. اين تصاوير از ميان برگ‌هاي موجود در سازمان اسناد ملي فراهم شده است. 

كتاب «ته‌نقش‌هاي اسناد آرشيوي ايران»، پژوهش علي كريميان و زهرا ميرزايي پري، در 446 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه در سال 1388 و توسط سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، به بهاي 7000 تومان چاپ و نشر شده است. تحقيق ياد شده، مجموعه‌اي كامل از ته‌نقش‌هاي موجود در ميان انبوه اسناد آرشيوي ايران است.