به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اصفهان، نشست علمی _ تخصصی رونمایی از کتاب «دیوانسالاری عصر صفویه» در تالار صائب تبریزی دانشگاه اصفهان برگزار شد. این نشست به کوشش گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، قطب صفویه و شعبه اصفهان انجمن ایرانی تاریخ اسلام تحقق یافت.
دیوانسالاری؛ مقوله‌ای به درازنای تاریخ
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان و از صفوی‌پژوهان کشور، در ابتدای جلسه گفت: دیوانسالاری در تاریخ ایران از اهمیت و سابقه‌ای دیرین برخوردار بوده. این مهم در میان صفویه نیز که توانستند اولین حکومت ملی و مقتدر را پس از سقوط ساسانیان در ایران بنا بگذارند، درخور اعتناست و اهمیت دارد؛ چراکه لازمه اداره مملکتی پهناور و قوی برخورداری از نظام دیوانی منظم و توسعه‌یافته است. در واقع، حکومت ملی را نمی‌توان با کدخدامنشی اداره کرد.
نزهت احمدی تأکید کرد: وقتی از نظام دیوانسالاری در دوره صفویه یا دین در این عصر سخن می‌گوییم، به این معنا نیست که هرکدام از این تشکیلات یا مفاهیم در تمام طول دوره سلسله معنای واحد و مشخصی داشته است. در واقع، دیوانسالاری صفویه که خود برگرفته از تجارب گذشتگان بود، در دوران این دودمان نیز به مرور تغییراتی یافت و از ابتدا تا انتهای عمر آن یکسان نبود.
این استاد دانشگاه و دبیر جلسه با توجه به ترجمه‌ای‌بودن اثر نکاتی در باب اهمیت و دشواری کار ترجمه گفت و بیان کرد: ممکن نیست که اثری ترجمه‌ای به‌طور تمام و کمال به زبان اصلی آن شبیه شود. به عبارتی، این در ذات عمل ترجمه است. آثار ترجمه‌ای متأثر از آگاهی و تخصص مترجم و بعد سلیقه او هستند و همواره تفاوت‌هایی بین زبان مبدأ و مقصد وجود دارد.
احمدی یادآور شد که کتاب حاضر نیز پیش از حسن زندیه، به همت کاظم فیروزمندی ترجمه شده بود. اما زندیه بر ترجمه فیروزمندی نقدهایی داشته و مصمم شده در جایگاه فردی آگاه به دانش تاریخ این اثر را از نو برگردانند. این کتاب به کوشش فیروزمندی به اسم «دیوان و قشون در عصر صفوی» (نشر آگه، ۱۳۸۸) در بازار موجود است.
دو ساختار رسمی و غیررسمی در دیوانسالاری
پس از سخنان این استاد دانشگاه اصفهان، سخنرانی ویلم فلور را که مخصوصاً برای ارائه در این جلسه و به مناسبت رونمایی از ترجمه اثرش تنظیم شده بود، پخش شد.
این تاریخ‌نگار هلندی که آثار گوناگونی در تاریخ اصفهان و دو سلسله صفویه و قاجاریه دارد، پس از سپاسگزاری به خاطر توجه حضار چنین بیان کرد: در باب نظام دیوانی صفویان داده‌هایی داشتم و سؤالاتی هم. بر اساس چارچوبی که برآمده از همین اطلاعات و پرسش‌ها بود، شروع به تحقیق در خصوص دیوانسالاری صفوی کردم.
او برای پیشروی در تحقیقش این طور مسئله را طرح می‌کند که یک حکومت را چگونه می‌توان اداره کرد و به دست چه کسانی؟
این صفویه‌شناس هلندی افزود: اغلب برای هر مقام رسمی اختیاراتی تعریف، اما عموماً دایره وظایف و قدرت او به‌طور غیررسمی از سوی شخصی دیگر تصاحب می‌شد. آگاهی از این امر برای مطالعه مناصب دیوانی ضرورت دارد. به بیانی دیگر، ما باید دانش خوبی از هر دو ساختار رسمی و غیررسمی داشته باشیم. ما زمانی از ساختار غیررسمی و جوانب مختلفش آگاهی کامل پیدا می‌کنیم که بر ساختار رسمی تسلط کافی داشته باشیم.
فلور ادامه داد: در این تشکیلات قزلباش‌ها و غلامان و بروکرات‌ها رقبای یکدیگر بودند و با هم رقابت داشتند. هر گروهی در دیوان از جمله وزیر اعظم به جای حمایت از یک نماینده سیاسی، از دسته و گروه یا نفع شخصی خویش دفاع می‌کرد. در میان این گروه‌های مختلف تاکنون غلامان کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. به‌طور کلی، در نظام دیوانی گاهی مناصب چنان رنگ منافع شخصی و دسته‌ای می‌گرفت که آن منصب به مقامی ارثی بدل می‌شد و دیگر تلاش برای به‌دست‌آوردن آن جایگاه معنایی داشت.
فلور؛ محققی پویا در دورانی سالمندی
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران و مترجم کتاب این‌گونه آغاز کرد: اول می‌خواهم درباره فلور حرف بزنم؛ دانشمند هلندی پرکار که متولد ۱۹۴۳ میلادی است و در همین سن هر روز ایده‌هایی نو برای خلق آثار جدیدتر دارد.
این استاد دانشگاه که دوستی نزدیکی با فلور دارد و تاکنون آثار متعددی از او ترجمه کرده، گفت: خود من به خاطر استمرار او در پژوهش آن هم در هشتادسالگی حیرت می‌کنم. برای مثال، همین حالا دارد بر روی کتابی کار می‌کند که قصد دارد در آن از اهمیت نوشته‌های آلمانی‌ها یا زبان آلمانی برای آشنایی با سلسله صفویه بگوید.
به گفته حسن زندیه، «زبان، کلید ورود به دانش‌های دیگر است» و یکی از علل موفقیت فلور نیز تسلط او بر دست‌کم ده زبان به حساب می‌آید. او در سخنانش بر دسترسی فلور و دیگر محققان خارجی به منابع و اسناد حیاتی و دیگر امکانات نیز که در روند رشد و بالندگی تحقیقاتشان اثر دارد، اشاره کرد. او که به جز «دیوانسالاری عصر صفویه»، کتاب «نظام قضایی عصر قاجار و پهلوی» را هم از فلور ترجمه کرده، ادامه داد: تحت‌تأثیر فلور، در دوران دکترا نیز موضوع پایان نامه خود را نظام قضایی قرار دادم.
صفویان؛ درة‌العقد حکومت‌های ایران
این مترجم کشورمان که کتاب حاضر را ضمن ترجمه با نگاهی پژوهشگرانه نیز واکاوی کرده و اشتباهات فلور را به او یادآور شده، افزود: «دیوانسالاری دوره صفویه مهم است، چون خود صفویان مهم هستند.»
بعد با این سخن از احسان اشراقی که «صفویان؛ درة‌العقد حکومت‌های ایران بعد از اسلام هستند» کوشید تا توضیح دهد که چرا صفویه از اهمیت ویژه برخوردارند و اظهار کرد: صفویانی که ۲۵۰ سال حکومت کردند، به همین اندازه، یعنی ۲۵۰ سال برای قدرت‌یابی به مقدمه‌چینی مشغول بودند. آنها حکومتی ملی و شیعه و مبتنی بر طریقت صوفیانه و با تکیه بر نسب یا شجره‌نامه برپا کردند که مجموع این خصایص، دودمان مورد نظر را از دیگر سلسله‌های قبل و بعد از صفویه متمایز می‌کرد.
دیوانسالاری بازتابی از تعالی فرهنگی
این محقق کشورمان تأکید کرد: هرگاه سلسله‌ای از هم فروپاشیده، بی‌تردید تعادلی که در نظام دیوانی آن وجود داشته، از میان رفته است. دیوانسالاری، یعنی موضوع پژوهش کتاب، مبحثی پراهمیت است که تعالی آن نمادی از فرهنگ متعالی هر دولت و مردمش است. آثار دیوانی مربوط به صفویه که تحقیق در باب آنها، به دلیل زبان و پچیدگی‌های خاصشان، بسیار دشوار است و ازاین‌رو کمتر پژوهنده‌ای به سمتش می‌رود، بیشتر مربوط به اواخر این دودمان است که پایتختش در اصفهان قرار دارد. «تذکرة‌الملوک» و «دستورالملوک» دو کتاب اصلی دیوانی است که از واپسین سالیان صفویه به جای مانده و با وجود برخی اختلافات که بین این دو وجود دارد، ظاهراً نویسندگانشان از یک منبع برای نگارش اثر خود بهره برده‌اند.
استاد تاریخ دانشگاه تهران که تکنیکال‌ترین بحث دانش تاریخ را دیوانسالاری می‌داند، چنین بیان کرد: «تذکرة‌الملوک» میرزا سمیعا را اولین بار مینورسکی، محقق اهل روسیه، بررسی و چاپ کرد. مترجم ایرانی، دبیر سیاقی، نیز آن را به فارسی برگرداند. کتاب دوم، یعنی «دستورالملوک» را محمدتقی دانش‌پژوه مورد تأمل قرار داد و بعدها ایرج افشار آن را به صورتی نظیف و به‌دوراز کمبودهای قبلی به صفوی‌پژوهان عرضه کرد.
او به تصمیم خود برای ترجمه مجدد اثر نیز اشاره کرد و یادآور شد: مبسوط در مقدمه کتاب توضیح داده‌ام که چرا نیاز به ترجمه دوباره داشت. یکی از دلایلش این بوده که فیروزمند توانایی رجوع به منابع مختلف صفوی و بهره‌مندی از آنها را برای ترجمه‌ای بی نقص نداشته. بنابراین، زندیه با همکاری نشر حوزه و دانشگاه و همچنین قطب صفوی گروه تاریخ در دانشگاه اصفهان این اثر را چاپ کرده است.
در پایان جلسه و پیش از رونمایی از این اثر و اهدای هدیه‌ای به مترجم اثر، وی تأکید کرد که با توجه به فعالیت‌های متعدد ویلم فلور در حوزه صفویه و اصفهان شایسته است که مسئولان دانشگاه اصفهان برای وی مراسم تقدیر و تشکری برگزار کنند، به خصوص آنکه فلور در دوران سالمندی خود به سر می‌برد.
نظر شما