سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - علیرضا خلیل‌زاده: با نزدیک شدن به دهه فجر، اخبار بسیاری از ۳۲ فیلم حاضر در جشنواره فیلم فجر بر سر زبان‌ها است. یکی از این فیلم‌ها «دست ناپیدا» ساخته انسیه شاه حسینی به تهیه‌کنندگی سعید سیدزاده است. این فیلم دفاع مقدسی، حاصل همکاری مشترک بنیاد شهید و بنیاد سینمایی فارابی است. انسیه شاه حسینی با این فیلم تنها کارگردان زن حاضر در این دوره جشنواره است که در رسانه‌ها نام یک کتاب به آن گره خورده است؛ «حوض خون».
آغاز به نام کتاب در فروردین
نوروز ۱۴۰۲ برای اولین بار اخبار ساخت این فیلم در رسانه‌ها منتشر شد. خبرگزاری تسنیم ۱۵ فروردین نوشت: «انسیه شاه حسینی در حال طی کردن مراحل ابتدایی تولید فیلم «دست ناپیدا» در فضای دفاع مقدس است. این فیلم با الهام از کتاب‌هایی چون «حوض خون» و «چایخانه» ساخته می‌شود… فضای کلی فیلم درباره تلاش و مجاهدت زنانی است که پشت خطوط جنگی و جبهه‌ها به کمک رزمنده‌های جبهه‌ها می‌شتافتند.»
رختشورخانه: مهمترین لوکیشن
۸ اردیبهشت ماه انسیه شاه‌حسینی در گفت‌وگو با ایرنا گفت: «فیلم تازه‌ام نیازی به چهره سینمایی ندارد. این فیلم در اهواز، آبادان و خرمشهر ساخته می‌شود. مهمترین لوکشین ما در حاشیه رودکارون و همان محل ستاد پشتیبانی کارون در زمان جنگ است. آنجا سوله‌هایی بوده که ما در حال بازسازی آن هستیم. لوکیشن اصلی ما در اهواز و جایی است که سابق بر این ستاد پشتیبانی کارون در زمان جنگ بوده است که زنان در آنجا می‌نشسته‌اند و لباس می‌شستند.»
۲۱ خرداد انسیه شاه حسینی، در حاشیه سفر به استان خوزستان برای ساخت فیلم در نشستی با حجت الاسلام رضا کلاه کج، مدیر کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان اظهارکرد: «برای پیش تولید و انتخاب بازیگر به استان خوزستان آمده‌ام و امیدوارم نهادهای متولی در این زمینه از ما حمایت کنند تا بهترین انتخاب‌ها را برای این اثر سینمایی داشته باشیم.»
ساخت فیلم نیز از شهریور ماه در خوزستان آغاز شد.
فیلمی برگرفته از کتاب
سیدامیرحسین قاضی‌زاده هاشمی رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران نیز در تاریخ ۸ مهر ماه در گفت‌وگو با نوید شاهد گفته است: فیلم «دستِ ناپیدا» که برگرفته از کتاب «حوض خون» است، با تمام عظمتش، گوشه خیلی کوچکی از قهرمانی‌ها و رشادت‌های بانوان این سرزمین را نشان می‌دهد و امیدواریم شاهد یک کار فاخر باشیم که در جشنواره فیلم فجر نیز بدرخشد.
حضور ۲۰۰ بازیگر زن
به گفته انسیه شاه حسینی، «دست ناپیدا» با حضور ۲۰۰ هنرپیشه زن ساخته شده است. این داستان در اهواز روایت می‌شود و در خلاصه داستان آن آمده است: این فیلم روایتگر زندگی زنی است که ۲۰۰ فانسقه خونین روی دوش دارد و همه را در آب کارون شسته و آنها را به جبهه می‌فرستد.
«حوض خون» چیست؟
کتاب «حوض خون»؛ روایت زنان اندیمشک از رخت‌شویی در دفاع مقد س» با تدوین و نگارش فاطمه‌سادات میرعالی در سال ۱۳۹۹ توسط انتشارات راهیار چاپ شده است. این کتاب توسط مقام معظم رهبری تقریظ شده و در متن تقریظ آمده است:
«اولین احساس، پس از خواندن بخش‌هایی از این کتاب، احساس شرم از بی‌عملی در مقایسه با مجاهدت این مجاهدانِ خاموش و بی‌ریا و گمنام بود. آنچه در این کتاب آمده بخش ناشناخته و ناگفته‌ای از ماجرای عظیم دفاع مقدس است. باید از بانوی پرکار و صبور و خوش‌سلیقه‌ای که این کار پرزحمت را به‌عهده گرفته و بخوبی از عهده برآمده است و نیز از مؤسسه‌ی جبهه‌ی فرهنگی عمیقاً تشکر شود.»
کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای «حوض خون» فروش بالایی را تجربه کرد و تاکنون با انتشار ۴۰ چاپ با تیراژ هزارتایی، ۴۰ هزار نسخه فروش داشته است که فروش بالایی در بازار کتاب محسوب می‌شود. در تاریخ ۱۷ فروردین نیز، پویشی از این کتاب توسط «کتاب پیشه» برگزار شد که شرکت‌کنندگان بخشی از کتاب را با گویش و لهجه محلی بازخوانی می‌کردند.
«چایخانه» کجاست؟
اما کتاب دیگری که شاه حسینی از آن نام برده خاطرات «چایخانه» نام دارد که به همت محبوبه معراجی پور گردآوری شده است.
«چایخانه» مکان معروفی در شهر اهواز بوده است که پس از انقلاب اسلامی و در دوران جنگ توسط مرحوم بی بی علم الهدی به یکی از مراکز پشتیبانی جنگ تبدیل شد و زنان بسیاری از سراسر کشور به این چایخانه که در آن زمان به رختشورخانه معروف شده بود، آمدند و در گم‌نامی و بی ادعایی کامل ۸ سال تمام لباس‌های خونی و خاک آلود و پاره رزمندگان و شهدا را شستد، دوختند، وصله زدند و رفو کردند و سالم، تمیز و مرتب تحویل دادند. این کتاب خاطرات خواهران پشتیبانی پایگاه علم الهدی در اهواز را در دوران دفاع مقدس روایت کرده است.
متاسفانه این کتاب اکنون در دسترس نیست تا بتوانیم با محتوای فیلم خانم شاه حسینی مطابقت دهیم اما به نظر می‌رسد فضای شکل گرفته درباره فیلم بیشتر معطوف به «حوض خون» است.
آیا «دست ناپیدا» همان «حوض خون» است؟
انسیه شاه حسینی در گفت‌وگویی با تسنیم در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۴۰۲ عنوان کرد: این فیلم با الهام از کتاب‌هایی چون «حوض خون» و «چایخانه» که هر دو فضای زنانه و دفاع مقدسی دارد، ساخته می‌شود اما به صورت اقتباسی نیست.
سعید سیدزاده پیش از آغاز جشنواره فیلم فجر در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری ایبنا در پاسخ به پرسش «آیا این فیلم اقتباسی از حوض خون است؟» گفت: نویسنده و کارگردان این اثر انسیه شاه حسینی است و با نگاهی به کتاب «حوض خون» و «چایخانه» است که ربطی به داستان ندارد. این فیلم یک اثر اقتباسی نیست؛ تنها موضوعی مشترک دارد.
وی درباره میزان پیرنگ فیلم‌نامه و کتاب «حوض خون» بیان کرد: موضوع اصلی داستان، رختشوری زنان ایثارگر در دوران دفاع مقدس است که مبنای آن، در شهر اهواز است. اما قصه، روایتی است که از زندگی و تجربه زیستی خود انسیه شاه حسینی نوشته شده است.
در ادامه همین گفت‌وگو پس از مطرح شدن بحث اقتباس آزاد «دست ناپیدا» از «حوض خون»، انسیه شاه حسینی تلفن را از سعید سیدزاده گرفت و خود به ادامه مصاحبه پرداخت.
اقتباس نیست، خاطرات خودم است
کارگردان اثر در ادامه بیان کرد: این فیلم هیچ ارتباطی با «حوض خون» ندارد و تنها مشابهت موضوعی است. این اثر به هیچ وجه اقتباس نیست و همچون هزاران فیلم دفاع مقدسی که کتاب مشابه دارند، ساخته شده است. «دست ناپیدا» ادامه فیلم «شب بخیر فرمانده»، بخشی از خاطرات من است که در جوار زنان رختشور اهوازی در بستر کارون نقل می‌شود. پیرنگ این فیلم همچون قصه، روش، شخصیت و … به اقتباس و کتاب ربطی ندارد و صرفاً خاطرات شخصی من است.
انسیه شاه حسینی در پاسخ به سوال درباره نحوه اقتباس این فیلم و نوع اقتباس آزاد از روی «حوض خون» تاکید داشت: خیر، اقتباسی صورت نگرفته. به طور مثال اگر در جشنواره فیلم فجر ۳ اثر با موضوع داعش ساخته شود، در حالی که کتاب‌های زیادی در این باره نگاشته شده است؛ آیا می‌توان گفت تمام این آثار اقتباسی هستند؟ خیر؛ هر اثر از دیدگاه خود به ماجرا نگاه می‌کند. صرف مشابهت روایت نمی‌تواند اقتباس‌ساز باشد؛ تنها پیرنگ اثر من و «حوض خون»، حضور زنان رختشور است.
شما معنای اقتباس را نمی‌دانید!
کارگردان «شب بخیر فرمانده» تصریح کرد: شما اگر الفبا و ادبیات اقتباس را بدانید، هیچگاه این حرف را نمی‌زنید، من به شما اقتباس را درس می‌دهم. صرف حضور زن رختشور در دو داستان، اقتباس نیست. وقتی کلمه اقتباس استفاده شود من بدهکار خواهم شد که چرا به داستان وفادار نبودم. شما مسئله اقتباس را فراموش کنید زیرا بعدها خودتان زیان خواهید دید.
ترس از منتقدین
وی ادامه داد: شان اقتباس برای من متفاوت است. موضوع اصلی این است که اگر اسم اقتباس را روی فیلم بگذاریم، بعدها منتقدین به سراغ من می‌آیند تا از تفاوت‌های این دو اثر گله و شکایت کنند. در اقتباس، اسکلت اصلی از کتاب برداشت می‌شود و بدنه روایت تغییر نمی‌کند؛ اما قصه من کاملاً نو است و حاصل تجربیات زیستی خودم است.
شاه حسینی همچنین بیان کرد: من این فیلم‌نامه را از خاطرات خودم نوشته‌ام و از خودم اقتباس کرده‌ام. ولی نویسنده یک خالق است و نمی‌تواند از روی خود اقتباس کند. تعریف اقتباس کاملاً متفاوت از این موضوع است. شما معنای اقتباس را نمی‌دانید.
او در پاسخ به «الفبای اقتباس تاریخی چیست؟» بیان کرد: تمام فیلم‌هایی که بر اساس رخدادهای تاریخی و حقیقی ساخته شود یک اقتباس تاریخی است و فیلم من بر اساس هیچ رخداد تاریخی‌ای ساخته نشده است.
ما از «حوض خون» حمایت کردیم
همانطور که در اخبار رسمی اعلام شده، این فیلم محصول مشترک بنیاد سینمایی فارابی و بنیاد شهید است. به همین دلیل تماسی با یکی از مدیران بنیاد شهید داشتیم تا اصل موضوع را جویا شویم.
او تصریح کرد: «در ماه رمضان دو یا سه سال پیش انسیه شاه حسینی این کتاب را مطالعه کرده بود و در راستای مطالبات مقام معظم رهبری که استفاده از کتاب‌های تاریخ دفاع مقدس بود، این فیلم‌نامه را تدوین کرد. البته داستان با کمی تغییرات همراه بود تا با اضافه کردن درام، قصه رنگ و بوی سینمایی بگیرد.»
وی در ادامه با تاکید بر اینکه این فیلم اقتباسی زنانه است، بیان کرد: «البته این روال در ساخت فیلم‌های اقتباسی همیشه وجود دارد، به این دلیل که اقتباس و تبدیل از قالب کتاب به سینما ممکن نیست و هیچ کتابی، تصویر سینمایی ندارد. حتی در اقتباس‌های بزرگ که نعل به نعل شکل می‌گیرد نیز با تغییراتی در درام، فیلم را غنی می‌کنند. کتاب‌هایی که قابلیت تبدیل به فیلم‌نامه را داشته باشند، محدود هستند، اما ما در رویکرد و دستور کار خود داریم تا از کتاب‌ها حمایت کنیم.»
پیگیری خبرنگار ایبنا از مدیران بنیاد سینمایی فارابی در این خصوص هنوز به نتیجه ای نرسیده است اما دیدن اثر نهایی روی پرده سینما و تطبیق آن با کتاب «حوض خون» می‌تواند پاسخ بسیاری از سوالات را مشخص کند.
با این حال به نظر می‌رسد این فیلم در مرحله فیلم‌نامه و پیش از ساخت برای معرفی به مسئولین و دریافت بودجه حمایتی، به عنوان اثری برگرفته از کتاب «حوض خون» معرفی شده است نه خاطرات شخصی کارگردان.
«به من گفته شده…»
مقام معظم رهبری روز ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ در دیدار با پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس و مقاومت در بخشی از سخنان خود فرمودند: «… داخل خانه‌ها، زنان در بخش‌های گوناگون پشتیبانی، خانواده‌ها، زنان خانه‌دار و دیگران، قسمت کمک پشتیبانی از رزمندگان در شستشوی لباس‌های خونی رزمندگان فعالیت می‌کردند. «حوض خون» که کتاب آن هم نوشته شده و بنده هم قبلاً اسم بردم، همه ملت در آن زمان درگیر بودند؛ نمی‌گویم همه آحاد ملت بودند ولی در سطح عموم مردم و لایه‌های گوناگون اجتماعی این حرکت حضور داشت؛ دفاع مقدس محصول جمعی از افراد پادگانی نبود. عظمت یک حادثه را از این ناحیه خوب می‌توان فهمید. به نظر من در این بخش ده‌ها کار تبیینی و هنری می‌توان انجام داد و محدود به کتاب نیست، البته به من گفته شده که بر اساس کتاب «حوض خون» فیلمی در حال ساخت است...» (فیلم صحبتهای ایشان را ببینید)
انرژی و انگیزه مضاعف
پس از این جلسه در تاریخ ۲۴ آبان ۱۴۰۲، سعید سیدزاده تهیه‌کننده فیلم «دست ناپیدا» در گفت‌وگویی با خبرگزاری تسنیم عنوان کرد: «در طول فیلم‌برداری، یکی از اتفاقات بسیار مهمی که باعث دلگرمی عوامل و گروه تولید «دست ناپیدا» شد، توجه ویژه مقام معظم رهبری نسبت به موضوع فیلم بود. حضرت آقا چندی پیش، از ساخت این قصه مطلع شده بودند و در یکی از جلساتشان به این موضوع اشاره و دعای خیرشان را بدرقه گروه تولید ساختند. این اتفاق مایه مباهات و دلگرمی بچه‌های ما شد و از آن زمان تاکنون با انرژی و انگیزه مضاعفی درحال پیشبرد کار هستند تا به امید خدا بتوانیم در آینده نزدیک، روند تولید را به پایان برسانیم.»
تاکید مجدد بنیاد شهید
سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران در گفت‌وگو با ایبنا درباره حمایت بنیاد شهید و امور ایثارگران از تولید فیلم‌های اقتباسی با موضوع دفاع مقدس در چهل‌ودومین دوره جشنواره فیلم فجر می‌گوید: پنج فیلم به چهل‌ودومین دوره جشنواره فیلم فجر ارسال کردیم. از این تعداد سه فیلم به بخش مسابقه راه پیدا کرد؛ فیلم‌های «دست ناپیدا» اثر خانم انسیه شاه‌حسینی، «شورعاشقی» ساخته داریوش یاری همچنین «میرو» ساخته حسین ریگی.
رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران پس از اشاره به اینکه فیلم «دستِ ناپیدا» برگرفته از کتاب «حوض خون» است، در ارزیابی تولید فیلم اقتباسی با محوریت ادبیات دفاع مقدس تصریح می‌کند: حداقل طی دو سال فعالیت دولت سیزدهم، بنیاد شهید در تولید فیلم سینمایی براساس کتاب‌های حوزه دفاع مقدس، حرکت رو به‌رشدی داشته است؛ افزایش فیلم‌های بنیاد از یک به پنج در دو جشنواره سی‌ویکم و سی‌ودوم، نشانه این رشد است.
قرار بود مستند بسازند!
با پیگیری‌های خبرنگار ایبنا از انتشارات «راهیار» مشخص شد عوامل سازنده فیلم دست ناپیدا هیچ اطلاعی به این انتشارات، مدیران آن و نویسنده کتاب درباره ساخت فیلم سینمایی از این کتاب نداده اند.
فاطمه سادات میرعالی نویسنده کتاب «حوض خون» در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا می‌گوید: «من از ساخت این فیلم خبر نداشتم؛ البته خانم شاه حسینی اوایل شهریور در دفتر ما حضور پیدا کردند و گفتند که در آینده قرار است مستندی از این موضوع ساخته شود و با هم دیدار کردیم. در این دیدار هیچ صحبتی از فیلم سینمایی، اقتباس و جشنواره فجر نشد. به طور کلی از این حرکت خانم شاه حسینی راضی نیستم.»
سرزده آمد و دیگر ندیدیمش
عظیم مهدی نژاد مسئول موسسه فرهنگی شهید جواد زیوداری که پروسه جمع آوری اطلاعات و تولید کتاب در آن انجام شده در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا می‌گوید: «اوایل شهریور خانم شاه حسینی به دفتر ما در اندیمشک مراجعه کرد و این اتفاق کاملاً بدون هماهنگی قبلی و سرزده اتفاق افتاد. وقتی دلیل این بازدید را از خانم شاه حسینی جویا شدم، گفتند که برای یک پروژه به اندیمشک آمده‌اند تا تست بازیگری بگیرند، در حاشیه این اتفاق نیز سری به دفتر ما زدند. در این دیدار، خانم شاه حسینی به ما گفتند که در حال ساخت فیلمی با محوریت کتاب «چایخانه» هستند، ایشان هیچ اسمی از کتاب حوض خون و اقتباس از روی آن نیاوردند»
بازگشت پس از ۱۲ سال
اخرین ساخته سینمایی انسیه شاه حسینی به سال ۱۳۹۰ یعنی ۱۲ سال پیش باز می‌گردد. به فیلم «زیباتر از زندگی» که اثری بسیار ضعیف در سینمای دفاع مقدس محسوب می‌شد. این فیلم قرار بود به معرفی شهید حسین علم الهدی بپردازد اما نه تنها در اکران عمومی توفیقی نیافت بلکه انتقادها به آن آنقدر زیاد بود که پس از آن دیگر هیچ نهادی حاضر نشد از طرح های انسیه شاه حسینی برای ساخت فیلم سینمایی حمایت کند. این فیلم در جدول اکران ۵۴ فیلم در سال ۱۳۹۳ با حدود هفت میلیون تومان رتبه آخر را از نظر فروش در سینمای ایران دارد. در آن سال «شهر موشها ۲» با نه و نیم میلیارد تومان رتبه اول فروش سینماها را به خود اختصاص داد.
نمی‌توانیم از یک کتاب چندین بار حمایت کنیم!
باید منتظر اکران فیلم دست ناپیدا در جشنواره فیلم فجر باشیم تا بشود بیشتر درباره آن و ارتباطش با «حوض خون» و ادعاهای خانم شاه حسینی صحبت کنیم؛ اما آخرین پیگیری‌ها درباره ساخت اثری سینمایی بر اساس کتاب «حوض خون» حاکی از این است که به سفارش ناشر کتاب، فیلم نامه ای بر اساس این کتاب توسط یکی از نویسندگان شاخص فیلم نامه که کارگردان مشهوری هم هست تهیه شده اما هیچ نهاد فرهنگی حاضر نیست از ساخت آن حمایت کند.
مدیر موسسه شهید جواد زیوداری در این باره می گوید: «چندی از همکاران در جلسه‌ای با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خواستار حمایت مالی برای ساخت این اثر شدند؛ اما وزیر با کنایه گفت ما همین امسال برای ساخت فیلم کتاب «حوض خون» حمایت‌هایی در نظر گرفته‌ایم، نمی‌توان از یک موضوع چندین بار حمایت کرد.»
نظر شما