سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: باید اذعان داشت که حقوق بشردوستانه بخشی از حقوق بین‌الملل است که در هنگام مخاصمات مسلّحانه بر روابط بین‌المللی دولت‌ها و عملکرد نیروهای نظامی حاکم می‌شود و هدف اصلی حقوق بین‌الملل بشردوستانه که در قالب معاهدات و اسناد بین‌المللی آمده است، حمایت از حق بر حیات، سلامت و کرامت غیرنظامیان و رزمندگانی است که صحنه درگیری را ترک کرده‌اند. این یادداشت بر اساس کتاب «حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه بین‌المللی» با عنوان فرعی «زنده‌باد حقوق انسان» نوشته محمدمهدی سیدناصری نوشته شده که در ۲۲۳ صفحه و شمارگان ۵۰۰ نسخه و به بهای ۷۹ هزار تومان در اول آذرماه سال ۱۴۰۲ از سوی کتاب‌های متمم (واحد حقوق و روابط بین‌الملل موسسه نشر و تحقیقات ذکر) به چاپ رسیده است.
دنیای کودکان فراتر از همه مرزهای جغرافیایی و سیاست‌های جهان بزرگسالان است. حقوق کودکان را می‌بایست در زمره قواعدی دانست که نقض آنها از سوی هیچ دولت و گروهی پذیرفته نیست؛ چه در صلح و چه در جنگ، کودکان از حقوق خاصی برخوردارند که هیچ دولتی در داخل مرزهای جغرافیایی و ایدئولوژیک خود، حق تعرض و نادیده‌گرفتن آنها را ندارد (۱). به همین دلیل است که به حمایت‌های حقوقی از کودکان در اسناد بین‌المللی مبتنی بر حقوق بشر و حقوق بشردوستانه حاکم بر مخاصمات مسلحانه، تأکید شده است. سازمان ملل متحد ۶ مورد نقض فاحش حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه را شناسایی کرده است که عبارت‌اند از:
۱. کشتن و معلول‌ساختن کودکان
۲. سربازگیری کودکان و استخدام آنان در مخاصمات مسلحانه
۳. حمله به مدارس و بیمارستان‌ها
۴. سوءاستفاده و بهره‌کشی جنسی از کودکان
۵. ربودن کودکان
۶. محرومیت کودکان از دسترسی به کمک‌های بشردوستانه.
کودکان غزه روزهای کابوس‌واری را از هفتم اکتبر (۱۵ مهرماه) می‌گذرانند. آنها طی یکی دو ماه گذشته به‌صورت مداوم زیر بمباران اسرائیل قرار داشته و زندگی را در شرایط جنگی گذرانده‌اند. این کودکان در هفته‌های اخیر در حالی به مدرسه نرفته‌اند که در این مراکز ساکن بوده و جیره‌بندی غذا و آب را تجربه کردند. آنچه در غزه بر کودکان می‌گذرد، نقض حقوق بین‌الملل و حقوق بشردوستانه بین‌المللی است؛ جنایت‌های واردشده بر کودکان غزه نقض واضح و آشکار کنوانسیون حقوق کودک است. فرانچسکا آلبانزه، گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد در مورد سرزمین‌های اشغالی فلسطین در گزارش خود (مورخ ۲۰ اکتبر ۲۰۲۳ میلادی) اسرائیل را به عنوان یکی از طرفین کنوانسیون حقوق کودک و قدرت اشغالگر در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، موظف دانست که طبق ماده (۳) کنوانسیون، مصالح عالیه کلیه کودکان تحت صلاحیت خود را در اولویت قرار دهد (۴). با این حال، اسرائیل، کودکان فلسطینی را در معرض آسیب‌های جسمی و روانی شدید قرار می‌دهد و ترس‌ها و چالش‌هایی را بر آنها وارد می‌کند که هیچ کودکی نباید آن را تحمل کند. پاسخگونبودن اسرائیل در قبال اقدامات خود، نادیده‌گرفتن تعهدات بین‌المللی و نقض حقوق بین‌الملل است؛ ماده ۳۸ کنوانسیون حقوق کودک (مصوب ۱۹۸۹) تأکید می‌کند که در مخاصمات مسلحانه باید از کودکان حمایت ویژه به عمل آید. بالاترین تعداد دولت‌های عضو در یک معاهده حقوق بشری، به کنوانسیون حقوق کودک تعلق دارد؛ یعنی ۱۹۶ دولت عضو این کنوانسیون هستند؛ درحالی‌که اعضای سازمان ملل متحد ۱۹۳ عضو (دولت) دارد. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت جهانی کنوانسیون حقوق کودک است که به حمایت‌های خاص از کودکان اختصاص دارد. حال سوال این است که تعهدات اسرائیل (به عنوان عضو) ذیل کنوانسیون حقوق کودک برای حمایت از حقوق کودکان فلسطینی چیست؟
هزاران کودک فلسطینی به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند؛ زیرا همچنان از عواقب مرگبار یک جنگ بی‌رحمانه رنج می‌برند. از زمان تشدید جنگ، به‌طور متوسط روزانه بیش از چهار کودک کشته یا مجروح شدند و این فقط آماری است که سازمان ملل متحد توانسته است آن را تأیید کند. انتونیو گوترش، دبیرکل ملل متحد ابراز نگرانی کرده است که اقدامات اخیر اسرائیل تنها به نقض بیشتر قواعد حقوق بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه دامن می‌زند. او همچنین گفت: «در حملات این مدت شاهد رکوردشکنی بی‌سابقه در مورد کشتار فلسطینیان در کرانه باختری و قدس شرقی بودیم و این وضعیت همچنان در حال افزایش یافتن است که بخش قابل توجهی از این قربانیان، کودکان هستند.»
او همچنین خواستار پایان‌بخشیدن به تشدید تنش‌های غیرمنطقی شد و از رهبران طرفین خواست فوراً برای حل مناقشه مابین خود تلاش کنند و اشاره کرده است که از زمان پایان انتفاضه دوم در سال (۲۰۰۵) میلادی، حملات اخیر اسرائیل، مرگبارترین حملات در کراه باختری شناخته می‌شود. پیرو این مسئله، کمیته حقوق کودک ملل متحد در اول نوامبر (۲۰۲۳) بیانیه‌ای را صادر کرد و در آن از رنج عمیق کودکان ابراز ناامیدی کرد. این کمیته همچنین تشدید حملات اسرائیل علیه اهداف غیرنظامی در نوار غزه که منجر به کشته‌شدن چند هزار کودک از هفتم اکتبر شده است به شدت محکوم کرد. این کمیته خواستار آتش‌بس فوری و پایان‌دادن به آسیب‌های ویرانگری شد که به زندگی کودکان در سرزمین‌های اشغالی فلسطین وارد آمده است و اینکه آتش‌بس باید سرآغازی برای برقراری صلح عادلانه و پایدار در منطقه باشد تا کلیه کودکان بتوانند از تمام حقوق و شرایط رشد خود که پاسخگوی کرامت ذاتی آنها به عنوان انسان است، به طور کامل بهره‌مند شوند.
پرسشی که پیش می‌آید این است که آیا کنوانسیون حقوق کودک به‌صورت خاص حمایت‌هایی را برای کودکان در مخاصمات مسلحانه در نظر گرفته است یا خیر؟ براساس این کنوانسیون، کلیه کشورهای عضو می‌بایست به اجرای آن پایبند باشند و اسرائیل نیز به آن پیوسته و متعهد است و باید آن را اجرا کند. در این کنوانسیون در بندهایی به‌طور خاص به موضوع حمایت از کودکان اشاره شده است؛ به عنوان مثال در ماده (۶) به صراحت بر حق ذاتی زندگی کودکان تأکید شده و در ماده (۱۹) نیز به جلوگیری در خشونت و دسترسی به امکانات اولیه زندگی پرداخته شده است. در یکی از مهم‌ترین مواد این کنوانسیون (بند یک ماده ۳۸) اشعار می‌دارد: «کشورهای عضو متعهد می‌شوند، هنگام مخاصمات مسلحانه‌ای که با کودکان ارتباط پیدا می‌کند، مقررات حقوق بین‌الملل بشردوستانه قابل اعمال را محترم بشمارند و احترام به مقررات مذکور را تضمین کنند». تهدید سلامت جان و روان کودکان در طول مخاصمات مسلحانه به دلیل نداشتن توانایی در حفاظت از خود و ضعف قوای بدنی چند برابرِ خطری است که بزرگسالان غیرنظامی را تهدید می‌کند. یک اصل مقرر در حقوق بین‌الملل بشردوستانه وجود دارد که قواعد حاکم بر زمان جنگ را بیان می‌کند. این اصل عام یک اصل حیاتی و بنیادین در این مجموعه است. اصل تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان و تفکیک میان اموال نظامی و اموال غیرنظامی همان اصل بنیادین است. کودکان نیز طبیعتاً در گروه غیرنظامیان قرار دارند و استفاده از کودکان زیر ۱۵ سال به‌عنوان رزمنده در مخاصمات ممنوع است؛ بنابراین کودکان از قاعده عام ممنوعیت حمله به افراد غیرنظامی نیز برخوردار می‌شوند. اهمیت این اصل بنیادین قاعده اول عرفی قواعد حقوق بشردوستانه که توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ منتشر شده در بردارنده همین اصل است و تأکید می‌شود که این اصل در کلیه مخاصمات اعمال می‌شود. این قاعده مقرر می‌کند که طرفین درگیری همواره می‌بایست میان افراد غیرنظامی و رزمندگان تفکیک قائل شوند. حملات تنها می‌تواند علیه رزمندگان اعمال شود و نباید متوجه افراد غیرنظامی باشد. این موضوع در حقوق بین‌الملل نیز ذکر شده است و به صورت مشخص در مواد (۴۸) و بندهای ۲ مواد (۵۱) و (۵۲) پروتکل‌های اول الحاقی (۱۹۷۷) درج شده‌اند و منظور از این پروتکل، پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو است که ناظر بر مخاصمات مسلحانه بین‌المللی است.
با توجه به اینکه اسرائیل ادعا می‌کند این منازعه مسلحانه، غیربین‌المللی است می‌بایست گفت که به ممنوعیت حمله به غیرنظامیان نیز در بند دوم ماده (۱۳) پروتکل دوم الحاقی (۱۹۷۷) که ناظر بر مخاصمات مسلحانه غیربین‌المللی است تأکید شده است (۲). اقدامات رواداشته توسط اسرائیل با کودکان در غزه تماماً نقض کلیه قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه و حقوق بشر است. با بمباران بی‌امان مناطق مسکونی و قطع برق در غزه، بیمارستان‌ها بی‌برق می‌مانند و نوزادان در انکوباتورها و بیماران سالمند در اتاق‌ها بدون دسترسی به اکسیژن در معرض خطر قرار می‌گیرند؛ خانواده‌ها در غزه در حال حاضر برای دسترسی به آب سالم با مشکل مواجه هستند. یونیسف ضمن ابراز نگرانی شدید از وضعیت کودکان در غزه، اظهار کرد که این منطقه به گورستان هزاران کودک تبدیل شده است و به‌طرز شگفت‌انگیزی شمار کودکان کشته‌شده در غزه در حال افزایش است. با وجود این، تهدید علیه کودکان در غزه فراتر از بمب و موشک است؛ بیش از یک میلیون کودک در غزه با بحران آب آشامیدنی سالم مواجه هستند و مرگ‌ومیر کودکان به‌ویژه نوزادان به‌دلیل کم‌آبی یک تهدید بزرگ است. حدود ۴۴ درصد از کل جمعیت فلسطین و ۴۷ درصد از جمعیت ۲.۳ میلیون نفری نوار غزه، کودک هستند؛ به همین دلیل آغاز دور جدید حملات اسراییل نگرانی گسترده‌ای درباره نقض حقوق بشر به‌ویژه حقوق کودکان ایجاد کرده است (۵). وخامت بحران بشردوستانه در غزه سبب تشدید نگرانی‌ها درباره نقض شدیدتر حقوق کودکان در این منطقه شده است؛ زیرا این وضعیت منجر به افزایش نرخ ناامنی غذایی، نقض حق کودکان برای داشتن استانداردهای مناسب زندگی مطابق با ماده (۲۷) کنوانسیون حقوق کودک ملل متحد و نقض حق بر سلامت کودکان از طریق هدف قراردادن تأسیسات آب، فاضلاب و امکان ابتلای کودکان به بیماری‌ها براساس ماده (۲۴) همان کنوانسیون می‌شود. حدود ۲.۲ میلیون نفر دسترسی عادی خود به آب پاکیزه را از دست داده‌اند که بیش از یک میلیون نفر این افراد، کودکان هستند. این کمبود آب و غیربهداشتی‌بودن آن، خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن را افزایش می‌دهد که یکی از دلایل اصلی کشته‌شدن کودکان است. تشدید حملات اسرائیل به غزه همچنین به حق بر امنیت و حق بر آموزش کودکان غزه نیز آسیب وارد کرده است. در حال حاضر مدارس غزه به‌عنوان پناهگاه استفاده می‌شوند؛ هرچند که این اماکن دیگر از بمباران‌های رژیم صهیونیستی نیز در امان نیستند و براساس ماده (۲۸) کنوانسیون حقوق کودک، دسترسی کودکان به آموزش می‌بایست تضمین شده و نباید نقض شود.
هم‌اکنون شرایط کودکان فلسطینی روایتی تلخ و تکان‌دهنده است که می‌بایست تدبیری جدی از طرف دولت‌های طرف مخاصمه و جامعه جهانی علی‌الخصوص سازمان ملل متحد صورت گیرد. آنچه در غزه دیده می‌شود این است که هیچ‌کدام از مواد کنوانسیون حقوق کودک ملل متحد توسط اسرائیل رعایت نشده و حقوق کودکان غزه به‌شدت نادیده گرفته شده است. همچنین میزان خشونت در این جنگ علیه کودکان به‌گونه‌ای است که خشونت از نظر کمّی و کیفی در بدترین شکل ممکن در حال رخ‌دادن است و زندگی آنها را تحت‌الشعاع قرار داده است. طبق ماده (۴۵) کنوانسیون حقوق کودک، نقش کمیته حقوق کودک ملل متحد است که می‌تواند به مجمع عمومی ملل متحد درخواست رسیدگی به وضعیت کودکان را مطرح کند. همچنین در بند (پ) ماده (۴۵) این کنوانسیون آمده است که دبیرکل می‌تواند درخواست کند به موضوعات خاص از جمله وضعیت کودکان توجه شود. درباره ضمانت اجرای این کنوانسیون نیز می‌توان به تعهدات دولت‌ها اشاره کرد که در صورت رعایت‌نکردن تعهدات کنوانسیون، اعتماد جهانی به این دولت‌ها از بین می‌رود. سازمان ملل می‌بایست نسبت به اجرای تعهدات کنوانسیون، نه در حد تعارف، بلکه به‌طور جدی حساسیت داشته باشد و به‌طور مشخص به اسرائیل فشار بیاورد که خشونت علیه کودکان را متوقف کند. در اقدامی دیگر، دبیرکل سازمان ملل می‌تواند با اضافه‌کردن اسرائیل در فهرست شرمساری ملل متحد به دلیل کشتار بی‌رحمانه کودکان در غزه، با انتشار این فهرست، اسرائیل را تشویق کند تا در چشم جهان، رفتار خود را تغییر دهد.
در آخر می‌بایست گفت اسرائیل به عنوان یکی از طرفین کنوانسیون حقوق کودک و قدرت اشغالگر در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، موظف است که مصالح عالیه کلیه کودکان تحت صلاحیت خود را در اولویت قرار دهد و به تعهدات خود ذیل این کنوانسیون برای حمایت و تضمین حقوق کودکان در غزه عمل کند. ترومای ناشی از جنگ برای کودکان تا نسل‌ها می‌تواند ادامه یابد؛ کودکان امیدهای فردای جهان هستند و دولت‌ها با همکاری یکدیگر می‌توانند آینده بهتری برای هر کودکی که در جنگ و بحران زندگی می‌کند، بسازند. این کودکان امروز هستند که جنگ، همه جوانب حال و آینده زندگی آنان را تهدید می‌کند و ما بزرگسالان می‌بایست به رسالت خود در قبال آنان بیشتر اندیشیده و چاره‌جویی کنیم.
نظر شما