سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «مقدمه‌ای بر مطالعات اجرا» به تألیف ریچارد شکنر، یکی از آثار برجسته در زمینه تحلیل و نقد پرفورمنس است که به تازگی توسط مهدی چاوش‌ور ترجمه و از سوی نشر نیماژ منتشر شده است. این کتاب به عنوان مرجعی علمی و تحلیلی در حوزه مطالعات هنرهای نمایشی، می‌تواند نقش مهمی در فهم عمیق‌تر مفاهیم پرفورمنس و ابعاد آن در دنیای معاصر ایفا کند. امسال این اثر در جشنواره کتاب سال نیز نامزد دریافت جایزه شده است که گواهی بر اهمیت و تأثیر آن در حوزه علوم انسانی و هنر است. در این گفت‌وگو، با مهدی چاوش‌ور، مترجم این کتاب، به بررسی جزئیات و چالش‌های ترجمه و اهمیت این اثر می‌پردازیم.

- چه معیارهایی باعث شد این کتاب را برای ترجمه انتخاب کنید؟ آیا این انتخاب پاسخی به یک نیاز در بازار نشر بود یا ناشی از دغدغه‌ای شخصی و فکری؟

پیشنهاد و حسن انتخاب علی شمس به عنوان دبیر مجموعه، باعث شد که این کتاب برای ترجمه انتخاب شود. این انتخاب از چند جهت اهمیت داشت؛ نخست اینکه حوزه مطالعات اجرا یا «Performance studies» نسبتاً جدید است. تدریس این حوزه در دانشگاه‌ها از دهه ۱۹۸۰ در آمریکا آغاز شد و در چند دهه اخیر به بسیاری از کشورهای دیگر، از جمله آلمان، دانمارک، لهستان، هند، استرالیا و برزیل گسترش یافته است. همچنین، این زمینه مطالعاتی به‌واسطه ماهیت بینارشته‌ای و چندکانونی خود اهمیت ویژه‌ای دارد. کتاب حاضر، که به قلم یکی از بنیان‌گذاران این حوزه نوشته شده، هم از نظر دامنه گسترده موضوعی و هم از نظر کاربردی بودن، اثری مهم محسوب می‌شود. این کتاب می‌تواند یکی از منابع ضروری برای پژوهشگران و دانشجویان مطالعات اجرا باشد. از این‌رو، این انتخاب هم پاسخی به نیاز بازار نشر بود و هم برای من، به‌عنوان مترجم، فرصتی برای پژوهش عمیق‌تر و آموختن بیشتر فراهم کرد.

- آیا ضرورتی برای ترجمه اثر احساس شده‌است؟ در مورد محتوای کتاب یا جنبه‌هایی از آن‌که چنین ضرورتی را نشان می‌دهند، توضیح دهید.

بله، ضرورت‌های متعددی برای ترجمه این کتاب وجود داشت. یکی از مهم‌ترین آنها، تلاش نویسنده برای «واحدسازی نظریه و عمل» در مطالعات اجرا است. او برخلاف بسیاری از متون آکادمیک که صرفاً به تحلیل‌های نظری می‌پردازند، ارتباط بین نظریه و اجرا را به شکلی روشن نشان می‌دهد. این کتاب توضیح می‌دهد که چگونه اجراهای هنری و اجتماعی بر زندگی واقعی تأثیر می‌گذارند و چگونه مفاهیم نظری به تحلیل بهتر اجراهای مختلف کمک می‌کنند. همچنین، شکنر در این اثر سعی دارد «تعریفی نوین از انسان‌شناسی اجرا» ارائه کند. او اجرا را فراتر از یک فعالیت هنری می‌داند و آن را به حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی گسترش می‌دهد. تحلیل او درباره اجراهای آیینی، جشن‌ها، نقش‌های اجتماعی و ارتباط آن‌ها با مسائل هویتی، نژادی و جنسیتی، این کتاب را به اثری پیشرو و ضروری تبدیل کرده است. افزون بر این، شکنر در این کتاب دیدگاه‌های خود را درباره «نقد پسامدرن از تئاتر و هنر اجرایی» گسترش می‌دهد و مفهوم اجرا را فراتر از تئاتر سنتی بررسی می‌کند. او همچنین تلاش می‌کند مرزهای میان نمایش و واقعیت را در زندگی روزمره بازتعریف کند، که این رویکرد برای پژوهشگران حوزه هنر، مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی بسیار ارزشمند است.

- در میان آثار مشابه، این کتاب چه امتیازی داشت که آن را شایسته ترجمه کرد؟ آیا سبک نویسندگی، محتوا یا زاویه نگاه خاصی در آن وجود دارد که آن را متمایز می‌کند؟

این کتاب ویژگی‌های منحصربه‌فرد بسیاری دارد. برخی از منتقدان آن را «انجیل مطالعات اجرا» می‌دانند و ریچارد شکنر را پدر این حوزه معرفی کرده‌اند. این اثر برای تدریس در کلاس‌های دانشگاهی مرتبط با «تئاتر جهان» و «نظریه‌های اجرا» بسیار مفید است. نسخه جدید این کتاب، چکیده‌ای از دهه‌ها پژوهش و تجربه شکنر در حوزه اجرا است و در قالب نثری جامع و به‌روز، ارائه شده است. نگاه شکنر به اجرا بسیار وسیع است و او اجرا را صرفاً به تئاتر محدود نمی‌کند. او طیف گسترده‌ای از اشکال اجرا را شامل هنرهای نمایشی، آیین‌ها، مراسم سنتی، بازی‌های کودکان، نمایش‌های اجتماعی، رقابت‌های ورزشی، محتواهای دیجیتال و حتی کنش‌های روزمره بررسی می‌کند. این رویکرد بینافرهنگی و جهانی، کتاب را از آثار مشابه متمایز کرده است.

همچنین، زاویه دید شکنر و تحلیل‌های او از مفهوم اجرا بسیار نوآورانه است. به عنوان مثال، او معتقد است که بازیگر روی صحنه، شمن، یا هر کسی که در حال اجرای یک نقش است، بازنمایان‌گر یک «دیگری» است، خواه این دیگری یک شخصیت نمایشی باشد، خواه یک شیء مثل یک گلدان. اما اجراگر در زندگی روزمره لزوماً نقشی جز «خود بودن» ندارد. شکنر این ایده را مطرح می‌کند که «خود» را تنها از طریق اجراهایش می‌توان شناخت. این دیدگاه که تمام هویت‌های اجتماعی برساخته و اجراشده هستند، پیوندی عمیق با نظریات پساساختارگرایان دارد و این جنبه نظری از جمله وجوه متمایزکننده کتاب است.

- چه بخش‌هایی از کتاب نیاز به دقت یا بازآفرینی داشتند؟ آیا در انتقال مفاهیم با موانع زبانی یا فرهنگی روبه‌رو شدید که نیاز به تأمل بیشتری داشته باشد؟

ترجمه این کتاب با چالش‌های متعددی همراه بود. نخست، یکی از دشوارترین بخش‌های کتاب، ترجمه ارجاعات گسترده آن به بیش از ۱۰۰ کتاب دیگر بود. شکنر در متن خود، بخش‌هایی از آثار مختلف را تحت عنوان «پنجره» آورده است که ترجمه آنها با حفظ سبک و لحن نویسندگان اصلی، کار دشواری بود. از سوی دیگر، لحن شکنر در متن اصلی بسیار محاوره‌ای و سرشار از اصطلاحات روزمره انگلیسی آمریکایی است. تبدیل این سبک به نثری رسمی و دانشگاهی در فارسی، بدون از بین بردن ویژگی‌های سبک‌شناختی متن، یکی از چالش‌های اساسی ترجمه بود. چالش دیگر مربوط به معادل‌سازی برای عناوین کتاب‌ها و نمایشنامه‌هایی بود که شکنر به آن‌ها ارجاع داده است. برخی از این آثار پیش‌تر به فارسی ترجمه شده‌اند اما در برخی موارد، ترجمه‌ها نادقیق یا غیررایج بودند. در این موارد، برای یافتن معادل درست، بررسی نسخه‌های موجود و جست‌وجو در منابع فارسی ضروری بود. برای آثاری که پیش‌تر ترجمه نشده بودند نیز، انتخاب معادل مناسب بر اساس محتوای آن‌ها انجام شد.

- این کتاب برای چه گروهی از خوانندگان مناسب است و چه تأثیری بر مطالعات اجرا در ایران خواهد داشت؟

این کتاب به‌ویژه برای دانشجویان و پژوهشگران مطالعات اجرا، تئاتر، هنرهای نمایشی، مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی مناسب است. همچنین، استادان دانشگاه و هنرمندانی که در حوزه اجرا فعالیت می‌کنند، می‌توانند از مباحث آن بهره‌مند شوند. تأثیر این کتاب در ایران می‌تواند بسیار گسترده باشد، زیرا مطالعات اجرا هنوز در فضای دانشگاهی و پژوهشی ما جایگاه تثبیت‌شده‌ای ندارد. ترجمه این اثر می‌تواند راه را برای مطالعات بینارشته‌ای در این حوزه باز کند و پژوهشگران را با رویکردهای نظری و عملی جدید آشنا کند.
از سوی دیگر، با توجه به گسترش رسانه‌های دیجیتال و ظهور پدیده‌هایی همچون اجراهای اینترنتی، بازی‌های تعاملی و آیین‌های اجتماعی، مطالعه این کتاب می‌تواند به درک عمیق‌تری از نقش اجرا در فرهنگ معاصر کمک کند. بنابراین، این کتاب می‌تواند هم در عرصه دانشگاهی و هم در فضای هنری و فرهنگی ایران تأثیرگذار باشد.