سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهام بهروزی: امید زاهد، نویسنده و تاریخ‌پژوه جنوبی در تازه‌ترین اثرش؛ «تاریخ فرهنگی بندر بوشهر در عصر قاجار» که به همت انتشارات «شروع» منتشر شده، ضمن بازنمایی سیمای فرهنگی بوشهر در عصر قاجار، در بخشی از آن به کتابفروشی‌های این شهر در آن دوره اشاره کرده است.
این کتاب که دارای پنج فصل است به ترتیب به مدارس، چاپخانه‌ها، روزنامه‌ها، کتابفروشی‌ها و انجمن‌های بوشهر عصر قاجار پرداخته و بدین‌شکل پرتره روشنی از اهمیت این موسسات فرهنگی در توسعه بوشهر آن روز ارائه کرده است. زاهد در این اثر نشان داده که بوشهر در دوره قاجاریه به واسطه روابط تجاری پرورنق با ملل دیگر، فرهنگی بهروز و شکوفا داشته است و همین امر موجب‌شده که هر جایی نامی از ایران به میان آمده، پسوندش نامی از بوشهر نیز قید شده‌است.
به گواه مورخان و بوشهرپژوهان، در این رنسانس فرهنگی که در بوشهر اتفاق افتاد، تجار فرهنگمند نقش شگرفی ایفا کردند. آن‌ها با گسترش روابط تجاری با کشورهای اروپایی و شرق دور، بستر مناسب را برای تبادلات فرهنگی میان ایران و کشورهای دیگر از طریق بوشهر ایجاد کردند. به عقیده زاهد، حضور و نقش‌آفرینی طبقات مختلف مردم از جمله بازرگانان و تجار، روشنفکران و سیاسیون در شکوفایی فرهنگ بوشهر در عصر قاجاریه حاصل دو عامل مهم «ابتکار و اقتصاد» بوده است. او در ادامه این کتاب با روایتی سلیس و مستندگونه به وارسی نقش و جایگاه هر کدام از طبقات اجتماعی و موسسات فرهنگی ذکر شده در توسعه فرهنگی بوشهر پرداخته است.
زاهد در فصل چهارم کتاب، قرائتخانهها و کتابفروشی‌های بوشهر را عاملی برای ایجاد شور و رونق علم و دانش در جامعه بوشهر آن روز متصور شده است. او در این فصل با اتکا به اسناد موجود و یافته‌های مورخانی چون سیدقاسم یاحسینی، مورخ باتجربه جنوبی و… به معرفی کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌های فعال دوره قاجارها در بوشهر همت ورزیده است.
نویسنده کتاب «تاریخ فرهنگی بندر بوشهر در عصر قاجار» در این فصل به فعالیت چند کتابفروشی در این عصر اشاره کرده و آورده است: «کتابفروشی‌ها در بوشهر دوره قاجار در دکان‌ها در محل بازار قرار داشتند. از جمله کتابفروشی‌ها در دوره قاجار می‌توان به دکان آقا غلامعلی و آقا احمد شوشتری اشاره کرد. افزون بر این، اداره مظفری بوشهر به دلیل برخوداری از چاپخانه محل فروش کتاب بود، هر چند در آغاز چاپخانه مظفری تنها امکانات مناسب برای چاپ روزنامه را دارا بود. روزنامه مظفری وقتی اعلان فروش کتاب را در روزنامه‌اش درج می‌کرد، محل فروش آن را اداره مظفری ذکر می‌کرد.
از جمله این اعلان‌ها کتاب‌های فرصتالدوله شیرازی، کتابچه مسلک الامام فی سلامه السلام، سر مجوس از مسیو آندره بود. این کتاب درباره آثار عتیقه و اشیاء قدیمی و نشان‌های عهد قدیم ایران که خاصه در همدان مستور و مدفون و در تبریز چاپ شده بود. یک جلدش به بوشهر رسید هر کس طالب بود می‌توانست آن را از اداره مظفری بخواهد مشروط به اینکه در اول خواهش قیمت را تادیه کند. شخص دیگری که در اداره مظفری به صورت حرفه‌ای مشغول به کار بود «آقا سیدعبدالله صحاف بود. او صحاف اداره مظفری و مسئول فروش کتاب و روزنامه بود. آقا سیدعبدالله جراید را به صورت مجلد و کتاب در می‌آورد و برای فروش عرضه می‌کرد.
از دیگر کتابفروشی‌های قدیمی بوشهر دوره قاجار، شخصی به نام حاج محمد تقی کتابفروش بود که سال ۱۳۱۴ ه. ق / ۱۸۹۶ م سدیدالسلطنه او را در کارش منفرد و یگانه دانسته بود. مدرسه سعادت مظفری بوشهر که محل کسب دانش و علم به شمار می‌رفت کتاب‌های مورد نیاز خود را از تهران از سوی شیخ محمد حسین سعادت وارد می‌کرد و به قیمتی که انجمن وکلا مقرر می‌داشت به فروش میرساند که سال ۱۳۳۱ ه. ق هر نسخه کتاب ۴ قرآن به فروش می‌رسید.»
همچنین در ادامه فصل چهارم این کتاب، به قرائت‌خانه‌های بوشهر اشاره شده است که بعد از انقلاب مشروطه در جای جای ایران سربرآوردند تا فضای خالی فکری که در جامعه ایرانی به‌شدت عرض اندام می‌کرد، پوشش داده شود. در بوشهر نیز که در این دوره به‌دلیل رونق روابط تجاری با سرزمین‌های دیگر و استقرار کنسول‌های برخی از کشورهای بیگانه تم روشنفکری بر فضای سنتی آن نقش بسته بود، قرائتخانهها یکی پس از دیگری سر برمی‌آورد. طبق اشاره امید زاهد در کتاب «تاریخ فرهنگی بندر بوشهر در عصر قاجار»، قرائت‌خانه‌های اسلامیه بوشهر، مدرسه سعادت، کتابخانه آقا سیداسدالله صحافباشی، فردوسی و نادری از جمله قرائت‌خانه‌هایی بودند که در عصر قاجاریه در بوشهر فعال و به محلی برای نشر دانش و دانایی و مراودات روشنفکرانه مبدل شدند.
زاهد در این اثر بیان کرده است که «بندر بوشهر از جمله شهرهای پیشتاز ایران در زمینه تاسیس قرائت‌خانه و کتابخانه عمومی به‌شمار می‌رفت. بندر بوشهر به‌ظاهر پس از شهرهای رشت، شیراز و تهران، چهارمین شهر ایران است که در آن قرائت‌خانه تاسیس شد.» عموماً افرادی که به این قرائتخانهها مراجعه می‌کردند از طبقات روشنفکری و علاقه‌مند به جریانات سیاسی بودند.
به گفته نویسنده کتاب «تاریخ فرهنگی بندر بوشهر در عصر قاجار»، موسسان این قرائتخانهها از قشرهای روشنفکران وابسته به بازار، تجار، چهره‌های روحانی و فرهنگی بودند که البته همواره با مخالفت‌های برخی از قشری‌اندیشان شبه‌مذهبی نیز در این زمینه روبه‌رو بودند.
برخی از این قرائت‌خانه نظیر اسلامیه دارای قوانین خاصی بود که قوانین آن در روزنامه مظفری منتشر شد. بر اساس آیین‌نامه این قرائت‌خانه، بلیتی برای آن تهیه شده بود که به صورت هفتگی و روزانه از سوی مردم خریداری می‌شد و آن‌ها بر اساس آن می‌توانستند از خدمات قرائت‌خانه برخوردار شوند.
قرائت‌خانه مدرسه سعادت، دیگر قرائت‌خانه مهم بوشهر بود که بنا به اشاره امید زاهد، نخستین کتابخانه آموزشی بوشهر شناخته می‌شد که در مدرسه سعادت تاسیس شد؛ مدرسه‌ای که به آن «دارالفنون جنوب» گفته می‌شد. این قرائت‌خانه علاوه بر جای دادن کتب متنوعی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسوی، دارای اشتراکات روزنامه‌های داخلی و خارجی نیز بود. این کتابخانه تا سال ۱۳۱۵ دارای سه هزار جلد کتاب بوده است.
قرائت‌خانه فردوسی هم دیگر قرائت‌خانه بندر بوشهر در عصر قاجاریه بود که در مدرسه‌ای به همین نام در محله شنبدی بوشهر فعال شده بود. به گفته زاهد، با تعطیل شدن قرائت‌خانه‌های قدیم بوشهر در این دوره، تنها همین قرائت‌خانه بود که به روی مشتاقان کتاب و کتابخوانی گشوده شده بود. قرائت‌خانه فردوسی در عصر پهلوی اول نیز به‌عنوان یگانه قرائت‌خانه بوشهر شناخته می‌شد. بعدها به همت بنیانگذاران مدرسه فردوسی، قرائت‌خانه دیگری به نام «نادری» با هدف گسترش معارف و فرهنگ جامعه تاسیس شد.
وجود چنین موسساتی در عصری که هنوز مدرنیته پایش چندان به جامعه ایرانی باز نشده بود، زمینه‌ای شد تا بوشهر زودتر از شهرهای دیگر جنوبی و مرزی پذیرای نمایه‌های مدرن و جریانات فرهنگی و روشنفکری شود و به دروازه‌ای بزرگ برای ورود و صدور فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌ها مبدل شود. به گفته بسیاری از مورخان، بوشهر یکی از شهرهای تجاری مهم عصر قاجاری بود که تجار خوشنامش نفوذ زیادی در اقتصاد ایران داشتند و بنا به واسطه‌گری همین بازرگانانف این بندر از نظر فرهنگی و تمدنی نیز رشد کرد تا بدانجا که در این دوره ما با بوشهری مواجه می‌شویم که از نظر فرهنگی بسیار پیشرو و پیشتاز و از آوازه جهانی برخوردار است.
نظر شما