سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): نشست اختصاصی اقتباس و راهکارها با حضور محمدرضا عرب فیلم‌ساز و تهیه‌کننده سینمای ایران که از اعضای هیئت انتخاب و داوری بخش فیلم کوتاه چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر بودند در ایبنا برگزار شد.
آخرین ورکشاپی که محمدرضا عرب در دانشگاه خوارزمی برگزار کرده با موضوع اقتباس بوده است. او در مقدمه این نشست گفت: به نظر من اصلاً ما باید به مخاطبین در مورد اینکه تفاوت کتاب و تفاوت فیلمنامه در چه چیزی اتفاق می‌افتد توضیح بدهیم. اصلاً چرا اقتباس صورت می‌گیرد؟ اصلاً اقتباس یعنی چه؟
در ادامه بخش دوم گفت‌وگو با این داور را می‌خوانیم.
- آیا تا به حال با فیلم‌هایی مواجه شده‌اید که از چند کتاب مختلف اقتباس شده باشند؟ حق اقتباس در چنین مواردی چگونه است؟
نه، تجربه مستقیمی در این زمینه نداشته‌ام. در پروژه‌ای که قصد داشتم بسازم، حق اقتباس کتاب را خریداری کردم و با نویسنده جلو رفتم، سعی کردم تمام حقوق مادی و معنوی را رعایت کنم و از اثر کاملاً دفاع کنم. اما متأسفانه آن پروژه به سرانجام نرسید، آن‌هم به دلیل تغییر مدیریت. این خود بحثی جداست که چرا با تغییر مدیریت، تولید یک فیلم اقتباسی باید متوقف شود. البته اگر فرصتی باشد، می‌توانم روزی کتاب موردنظر را بیاورم و درباره‌اش صحبت کنیم.
- آقای عرب، نظر شما درباره بازگشت سیمرغ اقتباسی به جشنواره فیلم فجر چیست؟
دبیر جشنواره، آقای شاهسواری، فردی علاقه‌مند به ادبیات و کتاب است. اما بازگشت سیمرغ اقتباسی به جشنواره، به یک فرآیند وابسته است. نابود شدن چیزی فرآیند دارد و ایجاد دوباره آن نیز نیازمند زمان است. تغییر دولت و تغییر شورای سیاست‌گذاری جشنواره، این مسئله را پیچیده‌تر کرده است. من نه سخنگوی جشنواره هستم و نه مسئول سیاست‌گذاری، اما می‌دانم که ایشان به اقتباس علاقه دارند.
اما یک سوال اساسی این است که آیا ما در جشنواره، فیلم اقتباسی کافی داریم؟ برای رقابت، باید حداقل چند فیلم در این حوزه ساخته شود. مثلاً آقای شیخ‌صراف، شما امسال در جشنواره فیلم کوتاه تهران چند اثر اقتباسی دیدید و به چند اثر جایزه دادید؟
- در بخش کتاب و سینما، ۲۷ اثر و در بخش ملی، ۱۰ اثر دیدیم. مجموعاً حدود ۴۰ فیلم بود که به سه اثر جایزه دادیم.
دقیقاً، پس ابتدا باید فضای رقابتی ایجاد شود. اگر من فیلم اقتباسی بسازم، با چه فیلمی باید رقابت کنم؟ جشنواره فجر ابتدا باید زمینه را برای تولید فیلم‌های اقتباسی فراهم کند تا سال آینده ۱۰ فیلم در این حوزه داشته باشیم. در آن صورت، می‌توان سیمرغ اقتباسی را احیا کرد.
- در بخش فیلم کوتاه، تفاهمنامهای میان خانه کتاب و انجمن سینمای جوان امضا شده و باعث افزایش آثار اقتباسی از ۷ اثر به ۴۰ اثر در دو سال اخیر شده است. حالا در سینمای بلند، این حمایت باید از سوی چه نهادی صورت بگیرد؟ تهیه‌کننده و فیلم‌ساز چه نقشی در این میان دارند؟
حمایت باید توسط بنیاد سینمایی فارابی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شود. فیلم‌سازی که می‌خواهد یک اثر اقتباسی تولید کند، باید بداند که ۵۰ درصد هزینه را دارد و ۵۰ درصد دیگر مورد حمایت قرار می‌گیرد. در شرایط فعلی، فیلم‌ساز نه وام دارد، نه تجهیزات، نه سوبسید دریافت می‌کند و حتی مشخص نیست که فیلمش امکان اکران پیدا کند. اگر از ادبیات و ناشران حمایت می‌شود، چرا از اقتباس در سینما حمایت نشود؟ این تفاهمنامهای که در بخش فیلم کوتاه اجرا شد، باید در سینمای بلند هم عملی شود. در غیر این صورت، وضعیت ما همین خواهد بود که سال‌ها روی یک پروژه کار کنیم اما هرگز به تولید نرسد.
- آیا می‌توان شخصیت‌های آثار خارجی را برداشت و ایرانی‌سازی کرد؟ مثلاً شخصیت «اولیور توئیست» را در فضای ایرانی بازآفرینی کرد؟
ما به اندازه کافی داستان‌های مشابه «اولیور توئیست» در ادبیات خودمان داریم. ابتدا باید از داشته‌های خودمان بهره ببریم، چراکه استفاده از آثار خارجی می‌تواند مشکلات حقوقی و رایت ایجاد کند. نمونه‌های موفق اقتباس در سینمای ایران کم نیستند؛ از «سوته‌دلان» که از داستان خانم سیمین دانشور گرفته شده، تا «خانه عنکبوت» از محمود دولت‌آبادی و حتی فیلم‌های کودکانه‌ای مانند «مربای شیرین» و «خواهران غریب».
به گفته ناصر تقوایی، اقتباس متعلق به مشرق‌زمین است، چراکه ادبیات و قصه‌گویی از اینجا آغاز شده است. ادبیات ما بار سیاست، فلسفه و بسیاری از حوزه‌ها را بر دوش می‌کشد. حالا اگر قرار باشد این ادبیات به سینما بیاید، نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت جدی است، به‌گونه‌ای که تغییر دولت‌ها نیز مانع ادامه این روند نشود.
- اگر داستان خوبی وجود داشته باشد، آیا ترجیح شما اقتباس است یا فیلمنامه اورجینال؟ نوشتن کدام‌یک دشوارتر است؟
قطعاً ترجیح من اقتباس است، اما باید بگویم که این کار بسیار دشوار است. در اقتباس، شما هم باید به داستان وفادار باشید و هم تغییرات لازم را اعمال کنید. داستانی که پیش‌تر خوانده شده، انتظاراتی را در ذهن مخاطب ایجاد کرده است و این کار را سخت‌تر می‌کند. از سوی دیگر، نوشتن فیلمنامه اورجینال نیز چالش‌های خود را دارد، چراکه باید همه‌چیز را از ابتدا طراحی کنید. هر دو سختی‌های خود را دارند و نمی‌توان آن‌ها را با نگاه سیاه و سفید بررسی کرد.
- به نظر شما برای احیای اقتباس در سینما چه باید کرد؟
مهم‌ترین مسئله، داشتن برنامه و حمایت از اقتباس است. تفاهمنامهای که بین خانه کتاب و انجمن سینمای جوان امضا شد، باید با بنیاد فارابی، حوزه هنری و سایر نهادهای مرتبط نیز صورت بگیرد. باید به تصمیم‌گیران و بودجه‌گذاران اهمیت اقتباس را نشان داد. اگر این اتفاق رخ بدبدهد، آن‌وقت می‌توانیم به بازگشت سیمرغ اقتباسی در جشنواره فکر کنیم و در آینده شاهد رشد اقتباس در سینمای ایران باشیم.
نظر شما