زیبا جلالی نائینی، مدیر انتشارات شیرازه در نشست بررسی کتاب «سربازگیری و خدمت نظام وظیفه اجباری در دوره رضاشاه» که در مجموعه فرهنگان برگزار شد، ابتدا به اهمیت پژوهش‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: معمولا متون تاریخی شکل وقایع‌نگاری داشته‌اند؛ یعنی بسیار کلی‌نگر، خطی و گذرا روایت می‌شده‌اند و کمتر به علل وقوع رخدادها پرداخته شده است.
وی افزود: البته خوشبختانه اخیرا پژوهشگران به جنبه‌های عمیق‌تر تاریخی می‌پردازند. آشنایی با تاریخ به صورت مطالعۀ موردی و تحلیلی و با پرداختن به چرایی و منشا وقایع اهمیت بالایی دارد. منابع موجود پیشین درباره این موضوع به طور گذرا به آن پرداختند و در آن‌ها ابعاد گسترده‌تر نادیده انگاشته شده است اما این کتاب با بررسی دقیق اسناد تاریخ نوین نظامی ایران به شکل بهتری به موضوع پرداخته است و این انتظار را برآورده می‌کند.
.jpeg)
رفت‌وآمد سربازها برای انسجام ملی بسیار مهم بود
دکتر داریوش رحمانیان، عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران و سردبیر روزنامه «مردم‌نامه»، به ارائه بحث خود پرداخت و گفت: این کتاب نمونه‌ای از آثار نوآورانه در حوزه تاریخ اجتماعی است. جست‌وجو در آرشیو تاریخی ایران بسیار دشوار و دکتر ملک‌زاده به خوبی به این کار پرداخته است. کسانی که با پیشینه این موضوع آشنا باشند متوجه اهمیت این کتاب خواهند شد. در این کتاب انبوهی از اسناد مهم را می‌بینیم که روایت تاریخی بر مبنای آن‌ها شکل گرفته است.
وی در ادامه به ارائه انتقادهایی از کتاب پرداخت و افزود: فصل‌بندی کتاب بسیار خوب است اما بهتر بود قسمت اول به دو بخشِ جهان و ایران تقسیم شود زیرا این پدیده مدرن است و نیازمند توضیح تاریخی. پیدایش نظام وظیفه جدید در پیوند با دولت-ملت‌سازی مدرن شکل گرفته است. پدیدارشدن ملت‌ها امری مدرن است. در نتیجه روابط بین‌الملل شکل می‌گیرد و جنگ بر سر مرزها آغاز می‌شود. در این زمینه است که مفهوم ارتش ملی و سربازگیری برای آن مطرح می‌شود. ملک‌زاده روایت این مسئله را نیاورده است و بهتر است این نکته در کتاب اصلاح شود.
وی ادامه داد: ملک‌زاده پیگیری این مسئله را با آقامحمدخان آغاز کرده و به زمان رضاشاه رسیده؛ در این قسمت کاستی‌هایی وجود دارد. بهتر بود ببینیم در ذهن متفکران، متجددان و اصلاح‌گران ایرانی نیز نسبت به این پدیده چه گذشته است.
او به این نکته اشاره کرد و گفت: رفت‌وآمد سربازها برای انسجام ملی بسیار مهم بود اما اگر کسی ادبیات مربوط به این نوسازی را مرور کند با مشکلاتی اساسی مواجه می‌شود. برنامه‌های توسعه همواره بر اساس نگاه دولت‌محور نوشته شده‌اند و در آن‌ها ارتش اهمیتی بنیادی دارد. در این نگاه مسائل اجتماعی مردم نادیده گرفته می‌شوند.
همین‌طور بهتر بود در کنار مسئله سربازگیری، پیشاهنگی در آموزش و پرورش نیز در نظر گرفته می‌شد زیرا منطقی مشابه با همین امر دارد؛ در دستور کار حکومت قرار گرفته بود که تیپ خاصی از مردان ایرانی ساخته شوند که مطیع و گوش‌به‌فرمان باشند. شاه‌پرستی باید به سربازان القا می‌شد.
اهمیت دوره نادرشاه در تاریخ نظامی ایران
سپس دکتر صفورا برومند، عضو هئیت علمی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به ارائه بحث خود پرداخت و گفت: این کتاب بسیاری از پرسش‌ها را پاسخ می‌دهد. از منظر تاریخ اجتماعی منابعِ استفاده‌شده در این اثر بسیار خاص و مفید است و به گسترش این مطالعات کمک می‌کند. اطلاعاتی که در این کتاب می‌خوانیم ایده‌هایی را برای شکل‌گیری پژوهش‌های آینده فراهم می‌کند.
او در ادامه به موارد خاصی که در کتاب به آن‌ها پرداخته شده است اشاره کرد و افزود: در کتابچه قرارداد افواج که در سال 1249 شمسی تدوین شده است به این مسئله اشاره می‌شود که افراد برای خدمت سربازی باید معیارهای خاصی داشته باشند. زمانی که این کتاب در آن نوشته شده است بسیار اهمیت دارد و نشان‌دهنده تحولی عمیق در روابط اجتماعی است.
نکته دیگری که در کتاب به آن اشاره شده دروسی است که برای آموزش پیاده نظام آماده شده است؛ یکی از مهم‌ترین چیزهایی که نظامیان بلد نبودند ساختار پیاده‌نظام بود و اصلا نظمی در حرکات آنان وجود نداشت. این مسئله نشان‌دهنده تغییری در آداب اجتماعی است زیرا این افراد این نظم جدید را با خود به عرصه خانواده و روابط اجتماعی خود نیز می‌بردند.
وی همچنین بیان کرد: نکته مهم دیگر مسئله عریضه‌نویسی است؛ خانواده‌ها نامه‌هایی می‌نوشتند تا فرزندانشان به خدمت نظام وظیفه نروند اما آن‌ها شیوه عریضه‌نویسی را بلد نبودند و همین دلیل در آن دوره دستورالعملی برای نامه‌نگاری اداری صادر می‌شود. این تحولی در عرصه مناسبات اجتماعی است و شکل جدیدی از نظم را پدیدار می‌کند.
برومند در پایان سخنانش به مسائل مهم دیگری اشاره کرد و افزود: مسئله مهم دیگر اهمیت دوره نادرشاه در تاریخ نظامی ایران است؛ در شماره‌ای از نشریه قشون امیر گیلانشاه درباره تاریخچه سربازگیری صحبت می‌کند و می‌گوید منبعی درباره تاریخ سربازگیری وجود ندارد و بخشی از تاریخ آن با توجه به نسخه‌ای خطی درباره دوران نادرشاه تکمیل می‌شود. ترانه‌های سربازی از مسائل مهم دیگر است و از خلال این آوازها با اندیشه‌ها، امیدها و بیم‌های خانواده‌ها آشنا می‌شویم. مسئله آخر که بسیار اهمیت دارد مسئله معاینه جسمانی است که سابقه اجتماعی و منشا خانوادگی آن‌ها را نشان می‌دهد.
کتاب با تاریخ‌نگاری ارتش ایران متفاوت است
سپس دکتر الهام ملک‌زاده، پژوهشگر تاریخ و نویسنده کتاب، به ارائه نکاتی درباره کتاب پرداخت و گفت: در حوزه تاریخ نظامی در ایران آثار گوناگونی وجود دارد اما این کتاب نه تاریخ‌نگاری ارتش ایران است و نه تاریخ نظامی. موضوع کتاب فقط دو مفهوم سربازگیری و خدمت نظام وظیفه اجباری است و این با تاریخ‌نگاری ارتش ایران متفاوت است. دلیل این امر نیز برمی‌گردد به اهمیت اجتماعیِ اساسی این پدیده در دوران کنونی؛ بسیاری از خانواده‌ها نمی‌خواهند فرزندانشان به سربازی بروند و از راه‌های مختلفی تلاش می‌کنند تا این اتفاق نیفتد. این مسائل برای من سوال ایجاد کرد و می‌خواستم بدانم این مقاومت در برابر خدمت نظام وظیفه به چه دلیل شکل گرفته است و ریشه آن کجاست.
او ادامه داد: وقتی اسناد را بررسی کردم متوجه شدم که دنیایی از مطالب درباره این موضوع وجود دارد. وقتی به این حجم انبوه برخوردم بهتر دیدم که منبعی اسنادی تهیه کنم تا کتابی تألیفی و تحلیلی. تصمیم گرفتم مأخذی تولید کنم و بر مبنای آن روایتی اولیه را توصیف کنم.
ملک‌زاده بیان کرد: درباره تاریخ نظامی ایران منابعی وجود دارد اما به طور جدی با محدودیت منابع روبه‌روییم؛ کتاب‌هایی که در همان دوره نوشته شده‌اند بیشتر گزارش هستند و پژوهش تاریخی نیستند؛ از سوی دیگر این کتاب‌ها فاقد فهرست هستند و کار پژوهشگر را بسیار دشوار می‌کنند. پژوهش‌هایی که در خارج از ایران انجام شده‌اند نیز با خطاهایی درگیر هستند؛ این آثار برخی مسائل را به شکل انتزاعی تصویرسازی کردند زیرا به منابع و اسناد دسترسی نداشته‌اند و به همین دلیل با واقعیت منطبق نیستند.
او در ادامه به نکات مهم کتاب اشاره کرد و گفت: با وجود اینکه قانون سربازگیری تصویب شد اما این قانون پاسخگو نبود و ضمانت اجرایی نداشت. بحث سربازگیری در مفهوم امروزی الزاما محصول دوره رضاشاه نیست بلکه در برنامه‌های احزاب پس از مشروطه دیده می‌شود. این قانون در دوره رضاشاه اجرا می‌شود و دلیل آن نیز برمی‌گردد به اقتدار نظامی او.
وی افزود: وجه قوت اجرای نظام وطیفه اجباری این بود که از مجالس سربازگیری کمک گرفته شد؛ این مجالس به این ترتیب برگزار می‌شد که باید در محلات به جست‌وجوی سربازان می‌پرداختند و این امر با کمک کدخداها و افراد معتمد محلی انجام می‌شد. این مجالس نقطه عطف تسهیل این قانون بود. در این فرآیند برخلاف قانون کشف حجاب، زور نقش چندانی نداشت بلکه نفود افراد معتمد مؤثر بود. از سوی دیگر عریضه‌ها و شکایت‌های مردم عادی از مقامات نظامی گاهی حتی تا مرحله مجازات ادامه پیدا می‌کرد.
او در پایان به موافقت‌ها و مخالفت‌ها درباره این قانون اشاره کرد و گفت: در این دوره جریان آیت‌الله حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم به طور کلی وارد سیاست نمی‌شود و درباره این مسئله نیز سکوت می‌کند. اما آیت‌الله مدرس در مجلس سربازگیری را با جهاد در اسلام تطبیق می‌دهد و به این شکل همراهی با این مسئله را تشویق می‌کند. حاج آقا نورالله در اصفهان با این امر مخالفت می‌کند اما با او همراهی صورت نمی‌گیرد و حرکت او فراموش می‌شود.
دکتر رامین یلفانی، استادیار و مدیر سابق گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری (یادگار امام) در سخنانی کوتاه گفت: از زمان رضا شاه تا کنون بیست عنوان کتاب درباره ارتش و قشون تالیف شده که اکثرا به صورت توصیفی بوده اما کتاب فوق برای نخستین‌بار منبعی تحلیلی بر اساس اسناد تهیه شده است.
این متخصص دوره‌های صفویه و قاجاریه با اشاره به روان بودن کتاب برای مطالعه اهل تاریخ و علاقه‌مندان به موضوع سربازگیری گفت: در واقع ارتش به معنای امروزی از زمان رضا شاه به‌واسطه سربازگیری شکل گرفته زیرا پس از حمله افغان‌ها به ایران، در دوره افشاریه، زندیه و قاجار به واسطه فقر و بیماری‌هایی نظیر وبا و طاعون سربازگیری به معنای امروزی شکل نگرفت و این امر از سال ۱۲۸۴ به بعد آغاز شد.
نظر شما