به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در ابتدای این نشست كه رسول جعفریان، صادق آیینه‌وند و حسن حضرتی به عنوان كارشناس و منتقد حضور داشتند، حسن حضرتی به عنوان دبیر جلسه از حجت‌الاسلام والمسلمين سیدحسن خمینی خواست تا درباره ویژگی‌های این كتاب صحبت کند.

سیدحسن خمینی نيز با بیان این‌که «پژوهش‌ها برای این نگارش کتاب از سال 1370 آغاز شده است» گفت: در تعطیلات نوروز آن سال، کتاب «اسماعیلیه و قرامطه بحرین» را در دست مطالعه داشتم و از آنجا که می‌دانستم مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی یادداشت‌هایی در این حوزه دارد، مشتاق به مطالعه این دست‌نوشته‌ها شدم. این مکتوبات که به صورت فیش‌برداری تهیه شده و بسیار پراکنده بودند، در پنج جلد در دسترس و جلد ششم آن نیز مفقود شده بود.

وی افزود: بر این اساس تصمیم به ترجمه (شرح‌حال‌نویسی) این مکتوبات گرفتم و در این زمینه به‌تدریج به فرقه‌های تازه‌ای برخوردم که معرفی آنان ضروری به ‌نظر می‌رسید و گمان نمی‌کردم که این اثر تا این حد گسترده شود. روحانی در اثر خود به منابع مختلفی اشاره کرده است که در تالیف کتاب «فرهنگ جامع فرق اسلامی» کوشیدم منابع دیگری را هم به این اثر بیفزایم اما این منابع به‌صورت مجزا معرفی نشده‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمين خمینی با بیان این‌که «در این نوشتار به 2340 فرقه اشاره شده است» گفت: هزار و 40 فرقه از سوی مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی در این نوشتار عنوان شده است و من هزار و 300 فرقه بر این فرقه‌ها افزودم و برای آن‌که زحمت‌های او در این نوشتار مشخص باشد، مطالبی را که او درباره این فرقه‌ها آورده است در پانویس این اثر آورده‌ام.

وی ادامه داد: کوشیدم بیشتر این فرقه‌ها را معرفی کنم زیرا اگر این کار صورت نمی‌گرفت، مخاطب گمراه می‌شد. در این معرفی، برخی از فرقه‌ها بیشتر معرفی شده‌اند زیرا به منابع بیشتری درباره آن فرقه دسترسی داشتم.

سپس صادق آیینه‌وند، استاد علم تاریخ اسلام به‌عنوان نخستین منتقد به سخنرانی پرداخت و گفت: رسیدن این کتاب به چاپ سوم در این مدت کوتاه افتخار برانگیز است و تاکنون کتابی با این جامعیت در میان عرب و عجم در زمینه فرق اسلامی منتشر نشده است. پیشنهاد می‌کنم «ناسخ‌التواریخ ‌الاسلامیه» نام عربی این نوشتار باشد.

آیینه‌وند با انتقاد از شمارگان پایین کتاب در کشورمان گفت: در حالی که شمارگان کتاب در کشور لبنان به 10‌هزار نسخه می‌رسد، جای تاسف‌ دارد که شمارگان کتاب‌ در کشورمان به 500 نسخه رسیده است.

این استاد تاریخ، سپس به ارایه پیشنهاد‌های ساختاری بر کتاب «فرهنگ جامع فرق اسلامی» پرداخت و در ارایه نخستین پیشنهاد خود گفت: متاسفانه در سنت فرقه‌نویسی، نوشتن هر فرقه‌ای که از سوی مولف شنیده می‌شد، رایج بود. بهتر بود مولف در اثرش تمامی این فرقه‌ها را نمی‌آورد و تنها آن فرقه‌هایی را که راستی آن محقق شده بود در کتاب معرفی می‌کرد. همچنین بهتر بود تا بخش شرح‌حال از سایر بخش‌ها جدا می‌شد و در پانویس صفحه نمی‌آمد و گاه چند صفحه متوالی کتاب به پانویس نمی‌گذشت.

آيينه‌وند آوردن فرقه‌ها را در شش رده عرفانی، سیاسی، دینی، فلسفی، کلامی و فقهی برای این نوشتار ضروری دانست و گفت: این کار می‌تواند به شکل‌گیری سبک تازه‌ای در فرقه‌نگاری منجر شود که آغازی خوش خواهد بود. همچنین بهتر بود در کنار نام بردن از اختلاف نسخ در برخی فرقه‌ها، نظر نویسنده نیز در این‌باره بیان می‌شد.

سپس سیدحسن خمینی درباره این پیشنهاد‌ها گفت: تقسیم ششگانه فرقه‌ها از سال گذشته آغاز شده و قرار است به‌عنوان ضمیمه بر این اثر افزوده ‌شود اما باید توجه داشت که برخی فرقه‌ها در معتزله و صوفیه تنها برای تخریب آن‌ها در منابع تاریخی بیان شده‌اند و حقیقت تاریخی نیستند. به همین دلیل بسیاری از این فرقه‌ها را نمی‌توان در ذیل یک درخت‌واره جای داد.

وی درباره آوردن شرح‌حال در بخش دیگری از کتاب گفت: تمامی تلاش من این بوده که این اثر را در یک مجموعه در اختیار محققان و علاقه‌مندان قرار دهم. بنابراین با ریز کردن فونت حروف و کوشش‌های آیت‌الله روحانی در قالب پانویس کتاب، کوشیدم این امر محقق شود.

حجت‌الاسلام‌ والمسلمين خمینی از مرجع دادن درست و با دقت مرحوم آیت‌لله سیدمهدی روحانی به عنوان درس بزرگی یاد کرد که در خلال این تالیف به آن دست یافته است و گفت: وی حتی گاهی در مرجع دادن برای یادداشت‌هایش به کتاب‌های دبیرستان اشاره می‌کند و من هم کوشیدم در اثرم این نکته را مورد توجه قرار دهم.

سپس حجت‌الاسلام‌ والمسلمين رسول جعفریان، استاد تاريخ به بیان نظر خود درباره دایرة‌المعارف‌نویسی در کشورمان پرداخت و گفت: این اقدام مانند «تبی» سراسر کشور را فرا گرفته است و افراد بسیاری علاقه‌مندند تا دایرةالمعارف‌هایی درباره حوزه‌های کاری خود بنگارند اما بسیاری از این فعالیت‌ها در میانه رها می‌شوند. باعث خوشوقتی است که اثر سیدحسن خمینی به عنوان اثري کامل در زمینه «فرقه‌ها» پایان یافته است.

ريیس كتابخانه مجلس شوراي اسلامي با بیان این‌‌که «امروزه دایرةالمعارف‌هایی که به سبک «wiki» نوشته می‌شوند، این امکان را فراهم می‌کنند تا مردم هم در امر دایرةالمعارف‌نویسی مشارکت داشته باشند که اقدام خوبی برای مردمی کردن علوم و انحصاری ندانستن علم است» گفت: نمی‌توان به این کار پژوهشی از این جنبه اشکال محتوایی گرفت زیرا اکنون کشورمان از اين نظر هم‌عهد قرن نوزدهم اروپاست. پس راهی جر عبور از این دوره گذار نداریم.

جعفريان از کتاب «فرهنگ‌نامه فرق اسلامی» نوشته «ابن‌مشکور» به‌عنوان سابقه «فرق‌نویسی» در ایران یاد کرد و گفت: «علم» کاری جمعی است و باید بتوان این دایرة‌المعارف را که برای آن زحمت بسیاری هم کشیده شده است، به صورت مشارکتی و مردمي به‌روز کرد.

وی در بخش دیگر سخنان خود گفت: مولف می‌توانست از پانویس‌های طولانی که گاه به شش صفحه می‌رسند خودداری کند و مطالب را به دایرةالمعارف ارجاع دهد. همچنین معتقدم که تمامی فرقه‌های معتزله و صوفیه با نیت تخریب‌گرایانه ایجاد نشده‌اند و بسیاری از آن‌ها وجود حقيقي در تاريخ داشته‌اند. بنابراین نام‌ کتاب می‌تواند به «فرق و مکاتب اسلامی» تغییر کند.

آیینه‌وند هم در ادامه این بحث گفت: معتقدم که کار پژوهشی در قالب دایرةالمعارف می‌تواند در قالب کتاب منتشر شود و سپس به‌صورت الکترونیک هم در انتشار و به‌روز‌رسانی این آثار کوشید.

وي افزود: در برخی موارد همسانی نگارش در نوشتار مشاهده نمی‌شود. همچنین پیشنهاد می‌کنم كه نویسنده اطلس جغرافیایی نیز بر این کتاب بیفزاید و نقاط قوت کتاب را ارتقا دهد.

حسن حضرتی، عضو هيات‌ علمي گروه تاريخ دانشگاه تهران هم در بیان ویژ‌گی‌های این نوشتار گفت: جلد سوم ‌این اثر با عنوان «فهارس» بسیار با اهمیت و نشان‌دهنده زحمت بسیار نویسنده در تدوین آن است. نکته با اهمیت این‌که مولف در گرد‌آوری فهرست اعلام از مرجع کتابخانه ملی بهره گرفته شده و به بیان نام شهر هم پرداخته است. همچنین مولف در فهرست‌نويسي به معرفی 500 شخصیت تاریخی می‌پردازد و این ویژگی‌ها در کنار ویژ‌گی‌ رعایت اخلاق حرفه‌ای در نویسندگی است.

وی با بیان این‌که «در نسخه‌های دیگر فرقه‌نویسي، تعریفی از فرقه ارایه نشده است» گفت: شایسته به‌نظر می‌رسید که مولف در ابتدا این واژه را رمزگشایی می‌کرد و تفاوت آن را از مفاهیم دیگری مانند گروه، حزب و مذهب مشخص می‌کرد تا مشخص می‌شد چرا گروهی مانند «اخوان‌المسلمین» به عنوان فرقه در این نوشتار مطرح شده و برخی حزب‌های دیگر معرفی نشده‌اند.

سپس سید‌حسن خمینی در پاسخ به این انتقادات گفت: اذعان دارم که اگر کار جمعی در این زمینه صورت می‌گرفت، کار قوی‌تری‌ ارایه می‌شد اما این احتمال وجود داشته که كتاب با تاخیر بیشتری منتشر شود. در ویرایش بعدی اثر می‌کوشم تا پژوهش جمعی را نیز بر این نوشتار لحاظ کنم.

وی درباره طراحی اطلسی برای این كتاب گفت: تهیه درختواره کاری دشوار است که این کار اکنون در حال انجام است و می‌کوشم در ویرایش بعدی اطلسی را نیز در کتاب ارایه کنم. تردیدی نیست که کوشیده ام فیش‌ها را بدون اشکال بازنویسی کنم اما به یقین، مواردی هم از چشم‌ من افتاده است که در ویرایش دیگر می‌کوشم این ایراد‌ها برطرف شوند.

سيدحسن خميني درباره ارایه تعریفی از فرقه گفت: نمی‌توانستم فرقه را تعریف کنم؛ بنابراین به‌نوعي به «انقلاب کپرنیکی» در این‌باره دست زدم و فرقه را در مقدمه این‌گونه تعریف کرده‌ام كه «فرقه ‌آن چیزی است که فرقه‌نویسان نوشته‌اند.» در واقع مجال این نبوده که به تعریف هريك از واژه‌هایی مانند حزب، گروه و جریان بپردازم.

کتاب «فرهنگ جامع فرق اسلامی» که به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی و از سوي انتشارات اطلاعات منتشر شده، یکی از کامل‌ترین فرهنگ‌نامه‌هایی است که تاکنون در زمینه فرق اسلامی به زبان فارسی نگارش شده است. این کتاب به سبب تحقیقی بودن به عنوان اثر برگزیده در دهه فجر سال 1390 انتخاب شد.